معصومه توانگر، عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی و دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری است که در زمینه گردشگری سلامت کار کرده است و تاکنون مجری طرح هایی همچون بررسی وضعیت گردشگری سلامت در شهر مشهد با تاکید بر گردشگران خارجی، بررسی و تحلیل تطبیقی مکانیزمهای بازاریابی و اطلاع‏رسانی گردشگری سلامت/پزشکی در کشورهای جنوب شرق آسیا (مالزی،سنگاپور و تایلند) و ایران بوده است. وی در این یادداشت به چالشهای گردشگری سلامت می­پردازد.

 

کشور ایران به دلیل برخورداری از جاذبه های تاریخی، فرهنگی و طبیعی منحصر بفرد خود در جایگاه ده کشور نخست گردشگری جهان شناخته شده است. ساماندهی صنعت گردشگری در ایران با تشکیل اداره های مختلف از حدود هشت دهه پیش شروع شده و سپس به سازمان ارتقا یافته و این ترفیع تا سطح وزارت خانه نیز پیش رفته است. اما در پی وقوع انقلاب اسلامی ایران (1357) در سطح مدیریتی دچار رکود شده است و دوباره به سازمان تنزل یافته؛ اکنون نیز پس از مدتی طولانی در سطحی قابل قبول در حوزه سازمان های نهاد ریاست جمهوری قرار گرفته است. متولی اصلی گردشگری در ایران دولت است و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان رکن اصلی مدیریت و سیاستگذاری در این خصوص ایفای نقش می کند. بر این اساس در معاونت های ششگانه خود به برنامه ریزی و سیاستگذاری در انواع گردشگری اقدام می نماید.

گردشگری سلامت در ایران سابقه چندانی ندارد و در سال ۸۲ برای اولین بار این موضوع در ایران، از سوی وزارت بهداشت و درمان مورد توجه قرار گرفت و در سال۸۳  و پس از ادغام سازمان‏های میراث فرهنگی و ایرانگردی و جهانگردی، توریسم درمانی به صورت مستقل در ایران ایجاد شد. در حالیکه توریسم درمانی در بسیاری از کشورها نقش مهمی در ارزآوری دارد و هر ساله ۴۰ تا۵۰ میلیارد دلار درآمد ارزی از طریق توریسم درمانی عاید کشورهای اروپایی و آمریکا می شود، اما در ایران این صنعت جایگاه خود را باز نیافته و گامهای نخستین را طی می‏کند. این در حالی است که دولت ایران بر اساس برنامه‏ریزی‏‏های خود باید تا پایان برنامه چهارم توسعه۳۰ درصد از نیازهای بهداشتی و درمانی کشور را از طریق صدور کالا، خدمات پزشکی و توریسم درمانی فراهم می نمود. کشورمان ایران در سال 1383 توانست تقریبا ۱۲ هزار بیمار خارجی را پذیرش نماید که این میزان در سال 1384 به ۱۷۵۰۰ نفر افزایش یافت.

بر اساس آمار جهانی گردشگری سلامت در سال 2012، 100 میلیارد دلار درآمدزایی داشته است درحالی که این عدد در سال 2010 تنها 40 میلیارد دلار بوده است. البته در این بین سهم کشورهای اسلامی از درآمدهای جهانی گردشگری سلامت تنها 3 میلیارد دلار در سال 2012 بوده و در این بین سهم ایران هم از راه جذب این نوع گردشگر در سال 2012 تنها 350 میلیون دلار بوده است. یعنی در سال 2012 تنها 35/0 درصد از درآمد جهانی گردشگری سلامت سهم ایران شده و ایران با این میزان درآمد از نظر جذب گردشگر سلامت در رتبه 53 جهان قرار گرفته است. همچنین طبق آخرین آمارهای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، درآمد ایران در 6 ماه ابتدایی سال 92 از راه جذب گردشگران سلامت 600 میلیون دلار بوده است که این عدد نسبت به زمان مشابه در سال قبل  135 درصد رشد داشته است.

طبق آمارهای سازمان جهانی گردشگری به ازای جذب هر 7 گردشگر خارجی یک شغل درهر کشور ایجاد می شود که این عدد برای گردشگری سلامت به ازای هر 4 نفر یک شغل است. طبق برنامه مدون سازمان توسعه تجارت کشورو سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در افق 1400 ایران باید بتواند هر سال 550 هزار نفر گردشگر سلامت در داخل کشور جذب کند که در این صورت بیش از 137 هزار شغل در کشور از این راه ایجاد خواهد شد و درآمد کشور از جذب گردشگران سلامت به عدد بیش از یک میلیارد دلار خواهد رسید. به اعتقاد کارشناسان سازمان گردشگری جهانی هر گردشگر سلامت در طول زمان درمان خود بین 5 تا  7 هزار دلار به صورت متوسط هزینه خواهد کرد که در این بین 30 درصد آن هزینه های پزشکی و 70 درصد آن هزینه های خدماتی دیگرمانند هتل و اقامت، حمل و نقل، بلیط هواپیما و ... خواهد بود.

مطالعات  اسنادی و میدانی در حوزه گردشگری سلامت در ایران نشان می دهد که اگر چه گردشگری سلامت در ایران از دیرباز مورد توجه گردشگران و بیماران خارجی ورودی به کشور بوده است و در سالهای اخیر نیز  بسترهای مدیریت سازمانی و قانونی آن آغاز شده  است، ولی در حال حاضر مراحل نخستین  توسعه خود را طی می کند و برای نیل به جایگاه شایسته خود با چالشهایی که به تبعیت از شرایط کلی کشور به وجود آمده،  به شرح زیر روبروست:

الف ) فقدان استراتژی و تولیت مشخص گردشگری سلامت در سطوح بین المللی، ملی و منطقه ای ؛ علی رغم مطرح شدن مقوله گردشگری در قوانین جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از ارکان نیل به توسعه اقتصادی، سهم و جایگاه این بخش در اقتصاد کشور بطور کامل مشخص نیست و فاقد استراتژی بلندمدت مشخص در مواجهه با متقاضیان داخلی و خارجی گردشگری است. گردشگری سلامت در ایران دارای بیش از 60 نهاد و سازمان ذینفع است که تمامی آنها بر اساس وظایف و اختیارات سازمانی خود در حیطه گردشگری و گردشگری سلامت، مدعی مشارکت در مدیریت بوده و در مقابل پاسخگویی مناسبی ندارند.  

 

ب ) فقدان نظام جامع گردشگری سلامت، تعریف و تدوین قوانین، سیاست ها و برنامه ها

ج ) کمبود زیر ساخت ها  شامل؛ زیرساختهای ارتباطی، زیرساختهای آموزش کادر حرفه ای گردشگری سلامت، زیرساختهای تاسیسات و تجهیزات درمانی و پزشکی، زیرساختهای خدمات رفاهی و اقامتی گردشگران سلامت و همراهان آنها، زیرساختهای حقوقی و قانونی

د ) عدم وجود سیستم نظارتی مدون و قدرتمند ؛کیفیت متفاوت مراکز دولتی و خصوصی به ویژه در بخش کیفیت خدمتی و ضعف و نقص در سیستم اعتبار بخشی.

ه ) ضعف در مدیریت فرایند و طراحی بسته های خدمتی استاندارد قابل ارائه به گردشگران سلامت از قبیل؛ قیمت نامشخص خدمات به ویژه در بخش خصوصی، عدم وجود برنامه و سیستم مدون برای پزشکی جایگزین، سنتی وگیاهی و فقدان بیمه گردشگری پزشکی، عدم پذیرش پوشش بیمه ای گردشگران پزشکی.

و ) فقدان حمایت لازم بخش خصوصی از سوی دولت؛ عدم تعریف و تبیین جایگاه بخش خصوصی و به کارگیری از پتانسیل های فراوان آن، تمایل به دولتی کردن موضوع علی رغم تجارب ناموفق قبلی و ایفای نقش ضعیف بیمارستان های خصوصی و انجمن های صنفی.

ز ) فقدان سیستم های یکپارچه مدیریت اطلاعات (MIS)، فقدان و تاخیر در ایجاد نظام ثبت، کنترل و آمارگیری از گردشگران سلامت و فقدان اطلاعات زیرساختی و اولیه بیمارستان ها.

ح) فقدان نظام بازاریابی مشخص، وجود دلال ها و واسطه ها همراه با ارائه خدمات نامناسب با قیمت های متفاوت، کمبود و ضعف نهادهای بازاریاب، فقدان تحقیقات بازاریابی خارجی، فقدان سیستم تبلیغات برون مرزی، شناخت ناکافی از بازارهای هدف و تلاش های بازاریابی ضعیف و سلیقه ای.

با توجه به چالش های ذکر شده شناسایی این چالشها و مشکلات از طریق انجام مطالعات بنیادی و با کمک بررسی اسناد موجود، مطالعات پیمایشی، برگزاری پنل های تخصصی و بهره گیری از نظرات خبرگان و کارشناسان مرتبط با موضوع در سطوح گوناگون فنی، علمی - تخصصی و اجرایی قابل حصول است. برگزاری همایش ها می تواند بستر مناسبی برای هم اندیشی و دستیابی به استراتژی ها و سیاستهای اجرایی کارآمد را فراهم سازد.