این یادداشت با توجه به کار مطالعاتی با عنوان " بررسی تجارب بین المللی و تحلیل اثرات کمی و کیفی زیارت و توسعه آن در شهرهای زیارتی جهان"  که با هدف آشنایی با شیوه ها و الگوهای مدیریت گردشگری زیارتی در 10 شهر زیارتی مشهور جهان به انجام رسیده، نوشته شده است. تحقیق حاضر مشتمل بر سه فصل بوده و پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مسئولیت اجرای این طرح را بر عهده داشته است. این پژوهش توسط معصومه توانگر با همکاری مژگان ثابت تیموری، فرزانه رزاقیان، حمیده خاکسار، فاطمه رحمانی، محمدرضا برات نژاد و رضا رضوانی  به انجام رسیده است.

گردشگری مذهبی یکی از قدیمی‌‌ترین و پررونق‌ترین انواع گردشگری گذشته و حال حاضر در سراسر جهان است که قدمت آن به فرهنگ دینی می‌رسد و ریشه در باورها و اعتقادهای دینی- مذهبی دارد. امروزه گردشگری مذهبی 26% از کل جریان‌های گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است.

مشهد جزء شهرهای مقدس جهان (جغرافیای زائران) است که در پرتو جهانبینی اسلامی پدید آمده و سرشت و شکل گیری فضایی و زندگی اجتماعی – اقتصادی خود را کاملا تحت تاثیر عامل مذهبی- فرهنگی و گردشگری برخاسته از آن شکل داده است. لذا آنچه که در برنامه ریزی برای شهر مقدس مشهد باید مورد توجه ویژه قرار گیرد پتانسیل خاص این شهر با عنوان زیارت و گردشگری مذهبی است که به واسطه وجود مرقد مطهر امام رضا (ع) در این شهر ایجاد شده و توانایی ایجاد تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قابل توجه و عظیمی را در این شهر دارد.

پیدایش شهر مشهد و تحولات اقتصادی- اجتماعی و کالبدی- فضایی آن تحت تاثیر دو خاستگاه اصلی یکی دره کشف رود و جلگه بینالود و دیگری خاستگاه تاریخی- مذهبی توس و حرم مطهر امام رضا (ع) می‌باشد. بافت قریه سناباد، قبل از اسلام مانند شهرهای هم عصر خود از جمله نیشابور و عشق آباد و ...شطرنجی بوده است. هم زمان با توسعه روستای سناباد و شکل گیری شهر مشهد با محوریت حرم امام رضا (ع)، این شهر به شکل شعاعی و با مرکزیت حرم مطهر امام رضا (ع) توسعه یافت.

در مطالعه نحوه همنشینی و اتصال گونه‌های بافت ستاره ای و شطرنجی در شهر مشهد مشاهده می‌شود که پهنه‌ای در میان حوزه‌های شکل گرفته با دو ساختار پیشین و دارای ساختار کاملا متفاوت با آنها وجود دارد که عملا ارتباط دهنده این دو ساختار شکلی به یکدیگر است. این بافت که آن را میانی می‌نامیم، از نظر بهره برداری از اراضی و توسعه فعالیتی و کالبدی در مجموعه بافت کم تراکمی است که 4 باغ آستان قدس به وسعت تقریبی 145 هکتار را در خود جای داده است. می‌توان گفت که در گونه شناسی بافت شهری، محوریت حرم مطهر امام رضا (ع) بر شکل گیری شهر مشهد و رشد آن به صورت شعاعی  و ستاره‌ای تاثیرگذار بوده که نشان از اثر گذاری متقابل مذهبی و مرکز زیارتی بر شکل شهر است. یکی از ویژگی‌های توسعه فضایی شهر مشهد این است که برخلاف سایر کلانشهرهای کشور توسعه آن کمتر تحت تاثیر رشد صنعت بوده و بیشتر از رشد بخش خدمات (به طور عمده زیارتی و گردشگری) تاثیر پذیرفته است.

در مجموع می‌توان گفت که شهر مشهد به عنوان شهر مهم استان خراسان رضوی در طول دوره شکل گیری و رشد خود، گسترش زیادی داشته است که رشد آن در برخی قسمت‌های شهر با برنامه و در برخی قسمت‌های دیگر بدون برنامه از پیش تدوین شده بوده است که یکی از عواقب این امر ظهور و گسترش پدیده حاشیه نشینی است که در ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و ... معضلاتی را به همراه داشته است. در حال حاضر بیش از 200 مرکز حاشیه نشین با جمعیتی  در حدود یک میلیون نفرکلان شهر مشهد را در بر گرفته است. در حالی که میانگین کشوری حاشیه‌نشینی 12 درصد است، این آمار در شهرمشهد سه برابر میانگین کشوری است. مناطق حاشیه نشین مشهد نه تنها خود با چالش‌هایی چون استقرار، ساخت و بافت جمعیت، جرم و بزه، اشتغال و بیکاری، گسست کالبدی، مسائل زیست محیطی و ... رو به روست بلکه معضلات عدیده فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ...را برای کلان شهر مشهد به وجود آورده است.

در مجموع می‌توان گفت که رشد متمرکز و خطی شهر مشهد در بستر کشف رود باعث بهره گیری بیش از حد توان محیطی جلگه مشهد - چناران شده است به نحوی که عوراض بارز آن به صورت تراکم و تمرکز شدید جمعیت و صنعت، تخریب و آلودگی منابع آب، کمبود و گرانی زمین، حاشیه نشینی، آلودگی هوا و منظر و ... جلوه ای بارز پیدا کرده است. از آنجایی که تمرکز، تمرکز می‌آورد، الگوی توسعه متمرکز مشهد همچنان باعث تشدید تمرکز صنایع، خدمات، سرمایه گذاری و زیرساخت‌ها است.

کلانشهر مشهد نقشی دوگانه دارد. از یک سو شهر مشهد یکی از کانون‌های فعال جذب گردشگر در سطح ملی و فراملی است و در این چارچوب باید دارای امکانات مناسب برای جذب گردشگر، تامین خدمات اقامتی مناسب با توجه به نیازهای اقشار اجتماعی مراجعه کننده و نیز تامین خدمات فراغتی مکمل زیارت برای افزایش رضایت و بهره وری آنها از سفر و افزایش زمان اقامت آنها در شهر و نیز ارتقا بهره وری از صنعت گردشگری باشد. از سوی دیگر نقش این شهر پذیرش مرکزیت مجموعه شهری مشهد است که وظایف مختلفی را از نظر فعالیتی و موثر در کاربری زمین، برای مرکز آن به دنبال می‌آورد.

بر این اساس کاربری‌های مرتبط با مقوله زیارت و گردشگری در مشهد را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد: کاربری پذیرایی که شامل هتل‌ها، رستوران‌ها، چایخانه‌ها، کافی شاپ‌ها و مراکز اقامتی موقت بوده و تمرکز اصلی این کاربری در اطراف حرم مطهر و خیابان‌های منتهی به آن است؛ کاربری خدمات گردشگری هتل و رستوران که بیشتر به سمت غرب شهر مشهد متمایل بوده و کانون‌های تمرکز اصلی آن هنوز در محور امام رضا (ع) و طبرسی واقع است؛ کاربری‌های ورزشی تفریحی که در تمام حوزه‌ها به جز حوزه جنوب شرقی پراکنده است. کاربری های فرهنگی هنری که شامل کتابخانه‌ها، موزه‌ها، آثار باستانی، گروه‌های نمایشی و مراکز پژوهشی است. این مراکز در مجاورت حرم و تا حدی شمال شرقی شهر، به اضافه حوزه‌های میانی و غربی متمرکز هستند و کاربری‌ها و فعالیت‌های مرتبط با حرم. وجود حرم مطهر امام رضا (ع) و پیشینه تاریخی خراسان رضوی، موجب شده تا فعالیت‌هایی خاص مانند خراسان شناسی، حوزه‌های علمیه، حسینیه‌ها و تکایای اقوام مختلف در مشهد شکل بگیرند که با توجه به تعدادشان چشم پوشی از آنها غیرممکن است. به علاوه این فعالیت‌ها پوشش دهنده فعالیت‌های اجتماعی مانند مراسم عزاداری، جشن‌های آیینی و رویدادهای سیاسی نیز هستند. بنابراین شناسایی چگونگی توزیع این گروه فعالیتی در مشهد، اهمیت بسزایی دارد. از نظر توزیع فضایی پراکنش فعالیت‌ها در اطراف حرم، حوزه میانی شرقی و امتداد بلوار طبرسی است.

از انطباق تمامی گروه‌های فعالیتی بررسی شده بر هم مشخص می‌شود که محل تمرکز اصلی فعالیت‌های برتر شهری، در حد فاصل خیابان آیت الله شیرازی، دانش و رازی است و عمدتا به سمت غرب مشهد گرایش پیدا کرده‌اند.

در داخل حوزه‌های برنامه ریزی در کل شهر، پراکندگی فعالیتی یکسان نیست و در حاشیه محورها و معابر اصلی تراکم فعالیتی بیشتر و در عمق حوزه‌ها، فعالیت غالب مسکونی است. بیشترین تمرکز تمامی گروه‌های فعالیتی در خیابان های سجاد و معلم و بلوار طبرسی مشاهده می‌شود.

براساس مطالعات طرح جامع مشهد (فرنهاد) پراکنش کاربری‌های مرتبط با حرم و زیارت طی سال‌های 1381-1373 از تمرکز و تراکم بیشتری در محدوده بافت مرکزی شهر مشهد برخوردار بوده است و در سال‌های اخیر نیز با توجه به توسعه کالبدی مرکز شهر و اجرای پروژه‌های سرمایه گذاری مراکز اقامتی در محدوده بافت مرکزی بر تراکم آن افزوده شده است. مسلما این تراکم بر ترافیک منطقه، نحوه توزیع سایر کاربری‌ها و ...تاثیر گذار بوده و بنابرین تاثیر مکان مذهبی و عامل زیارت در توسعه کالبدی و بافت شهری مشهد کاملا مشهود است.

شهر مشهد چه به لحاظ موقعیت جغرافیایی و همجواری با کشورهای خارجی و چه به لحاظ برخورداری از حضور حرم امام رضا (ع) در بین شهرهای ایران از جایگاه خاصی برخوردار می‌باشد و مهاجرپذیری و برخورداری از میزان زائر و توریست داخلی و خارجی فراوان این شهر را دومین شهر زیارتی جهان ساخته است. این خصوصیات ضرورت تدوین طرح‌های جامع برای شهر را ناگزیر ساخته است. در مقوله برنامه ریزی شهری نیز به دلیل برخورداری از حضور حضرت رضا (ع) تدوین طرح‌های جامع برای این شهر اجتناب ناپذیر شده است.

تهه و اجرای طرح‌های کالبدی اغلب از اختیارات دولت مرکزی است و در اغلب موارد بدون بررسی دقیق شرایط خاص جوامع شکل گرفته و عدم هماهنگی بین ادارات دولت مرکزی و محلی را به دنبال دارد. در واقع برنامه ریزی همواره «برنامه ریزی از بالا به پایین» بوده است در حالی که موفقیت در تهیه طرح، فرآیند «برنامه ریزی از پایین به بالا» را می‌طلبد.

ارزیابی‌های صورت گرفته از برخی شهرهای نمونه و بررسی میزان موفقیت طرح‌ها در جنبه‌های مختلف و با توجه به پارامترهای متفاوت نشان می‌دهد که این طرح‌ها نتوانسته‌اند انتظارات و توقعات را برآورده سازند و در اغلب موارد به صورتی ناموفق و ناکارآمد بوده است که از جمله نکات عمده ضعف طرح‌های جامع می‌توان به موارد اصلی اشاره کرد:

1. عدم انعطاف
2. عدم توجه کافی به ابزارهای محدودی که در کوتاه مدت برای اجرای طرح‌ها در دسترس است
3. ناتوانی در انعکاس مقاصد واقعی راهبردهای اجتماعی و اقتصادی
4. پایه نداشتن در واقعیت‌های مربوط به منابع مالی و انسانی

با توجه به تجربیات گذشته کشور و شهر مشهد در برنامه ریزی‌های کاربری زمین و طرح‌های جامع تفصیلی و مشخص شدن ناکارآمدی این طرح‌ها باید به دنبال راه حل بهتری از گذشته بوده و نباید تجربیات ناموفق در این زمینه تکرار گردد. این امر لزوم توحه به جنبه‌های جدید از فرآیند برنامه ریزی کاربری زمین و به کارگیری طرح‌های راهبردی را می‌طلبد که انعطاف پذیری و قوت بیشتری داشته و با توجه به شرایط خاص جامعه راه حل‌هایی بهینه تر و مطلوب‌تر از طرح‌های گذشته را ارائه دهد.

منبع:

توانگر، معصومه؛ 1390. طرح پژوهشی «بررسی تجارب بین المللی و تحلیل اثرات کمی کیفی زیارت و توسعه آن در شهرهای زیارتی جهان»

کارفرما: پارک علم و فناوری خراسان