دوشنبه# #،# #01# #دی# #1399
مشهد و نفرین گردشگری
" مشهد و نفرین گردشگری " عنوان مقاله ای است از دکتر جواد براتی، عضو هیات علمی و مدیر گروه پژوهشی اقتصاد گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی که درباره امکان رخداد بیماری هلندی در گردشگری شهر مشهد نوشته شده است؛ متن کامل این تحلیل را می توانید در ادامه بخوانید:
بیماری هلندی و نفرین منابع، دو اصطلاحی است که با یک هدف ولی بصورت مجزا طی حدود چهار دهه گذشته در ادبیات اقتصادی شکل گرفتهاند. بیماری هلندی درخصوص ارتباط بین استفاده بیشازحد منابع و رکود در بخش صنعت (تولید کالاهای قابل مبادله) است بطوریکه این ارتباط در بلندمدت حاصل میشود. نفرین منابع نیز بیانگر آن است که کشورهای دارای منابع طبیعی گسترده، چطور از رشد اقتصادی بلندمدت باز میمانند و دچار نفرین منابع میشوند. افزایش وابستگی به درآمدهایی که به سهولت و با فروش منابع طبیعی بدست میآیند، باعث بزرگ شدن حجم دولت، عدم مدیریت صحیح نظام درآمدی و مالیاتی، عدم شفافیت در عملکرد نهادهای خدماترسان، پاسخگو نبودن نهادها (به دلیل عدم تکیه بر منابع درآمدی اجتماعی)، اشاعه فرهنگ رانتخواری و تبعیض، ایجاد شکاف طبقاتی، بیثباتیهای اقتصادی، رکود تورمی و نوسانات گسترده نرخ ارز (به عنوان مصادیق نفرین منابع) میشود. مطالعات گستردهای در کشورهای نفتخیز از جمله ایران در خصوص وجود یا عدم وجود بیماری هلندی در این کشورها صورت گرفته است که تماماً وجود چنین ارتباطی را در اقتصاد مورد تایید قرار دادهاند. راهکارهایی برای برونرفت از رکود حاصل از چنین رخدادی، در کشورهایی همچون هلند یا نروژ و سایر کشورهای وابسته به ثروتهای طبیعی پیشنهاد شده است و ایران نیز این راهکارها را به ظاهر اجرا کرده است. اگرچه شاید مدیریت ناصحیح آن، عاملی در جهت عدم تحقق نتایج موردانتظار شده است. اما نفرین منابع، فقط درخصوص منابعی همچون منابع نفتی یا گازی نیست. سایر منابع طبیعی که جزو خدمات یا کالاهای غیرقابل مبادله محسوب میشوند نیز میتوانند اقتصاد یک منطقه را دچار عقبماندگی و رکود کنند. از جمله این منابع، جاذبههای موجود در بخش گردشگری است. میزان وابستگی یک اقتصاد به منابع (که در اینجا، منظور گردشگری است)، در وجود یا عدم وجود نفرین منابع در آن اقتصاد ارای اهمیت است.
اصطلاح «بیماری هلندی» در بخش گردشگری، اولین بار توسط کوردن و نیری (1982) و کوردن (1984) مطرح شد و اصطلاح «نفرین گردشگری» نیز توسط قلیا و فیدرماک (2015) بیان شد. مطالعات بسیاری بر بیماری هلندی در گردشگری انجام گرفته است و اگرچه برخی مطالعات مساله بیماری هلندی در گردشگری را منتفی میدانند، اما برخی مطالعات نیز وجود چنین آثار رکودی بلندمدتی را در کشورهای درحال توسعه یا کمترتوسعهیافته متمرکز بر بخش گردشگری مورد تایید قرار دادهاند. بویژه زمانیکه منطقه گردشگرپذیر، دارای اقتصادی کوچک و باز باشد. آنچه که مسلم است، توسعه گردشگری و جابجایی یا انتقال سرمایه و نیروی کار از سایر بخشها به بخش گردشگری، در صورتی که منابع درآمدی گسترده و جدیدی برای یک منطقه ایجاد کند، در بلندمدت باعث از دست رفتن قدرت رقابت کالاهای قابل مبادله صنعتی خواهد شد. بطوریکه ساختارها به گونهای تغییر خواهد یافت که توسعهنیافتگی صنعتی را درپی دارد. این شرایط، در مناطقی که متمرکز بر یک منبع طبیعی یا منبع ثروت غیرقابل مبادله هستند (مثل مواد معدنی یا خدماتی از جمله گردشگری) و فعالیتهای مرتبط با آن منبع ثروت سهم بالایی از اقتصاد آنها را دربر میگیرد یا افزایش این سهم بصورت صعودی در فرایند بلندمدت توسعه اقتصادی درحال رخ دادن است، بسیار محتمل رویارویی با نفرین منابع خواهند بود. با این توضیح، آیا اقتصاد شهر مشهد که وابستهترین شهر به بخش گردشگری در ایران محسوب میشود، آیا در مسیر نفرین گردشگری حرکت میکند؟ نیم نگاهی به ساختار اقتصاد شهر مشهد، تحلیل مساله برای بخش گردشگری این شهر را واضحتر خواهد ساخت. با توجه به اینکه دادههای کافی و قابل اتکا در اقتصاد شهر مشهد وجود ندارد و همچنین به این دلیل که شهر مشهد بیش از نیمی از اقتصاد استان را شامل میشود، به نظر میرسد بررسی دادههای استانی و تلفیق آن با اطلاعات میدانی تاحدی مساله محدودیتهای آماری اقتصاد شهری را برطرف سازد. از اینرو، با تکیه به این دادهها و کمک گرفتن از مطالعات گستردهای که پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی تاکنون انجام داده است، وضعیت نفرین منابع در گردشگری شهر مشهد مورد بررسی قرار میگیرد.
یک نکته مهم قبل از ورود به مباحث آماری، لازم است توضیح داده شود: بخش گردشگری از آنجاییکه بصورت بین فعالیتی است و میزان وابستگی آن به فعالیتهای مختلف نیز نسبتاً نامشخص است، تعیین سهم گردشگری از کل اقتصاد نسبتاً دشوار خواهد بود. با این وجود سعی میشود تا بصورت فعالیتی به این تحلیل ورود شود. سهم هتل و رستوران از کل ارزش افزوده ایجادی در اقتصاد استان، طی 1379-1398 از 1.79 درصد به 3 درصد رسیده است. این سهم برای حمل و نقل هوایی طی دوره مورد بررسی، از 0.2 درصد به 0.67 درصد افزایش یافته است. برای کل بخش حمل و نقل (که گردشگری شهری و گردشگری بین شهری نیز سهم قابل توجهی را در این بخش شامل میشود)، سهم مذکور طی دوره موردنظر از 8 درصد به 8.5 درصد افزایش یافته است که به نظر میرسد این افزایش کاملا متمرکز بر افزایش سهم بخش گردشگری از کل بخش حمل و نقل (مجموع جادهای، ریلی و هوایی) است. سهم خدمات تفریح و سرگرمی از کل ارزش افزوده استان، از 0.37 درصد به 1.2 افزایش یافته است (طی دو دهه بیش از 3 برابر شده است). سهم فعالیت خردهفروشی نیز روندی افزایشی داشته است که میتواند ناشی از رشد بخش گردشگری باشد (توسعهی اصناف مرتبط با گردشگر). اما در مقابل، فعالیتهای قابل مبادله مثل صنایع کارخانهای و کشاورزی، روندی کاهشی داشتهاند. اما آنچه در بالا ذکر شد، متمرکز بر متغیر ارزش افزوده بود درحالیکه برای تحلیل تغییرات ساختاری در اقتصاد شهر مشهد، بایستی بر جابجایی عوامل تولید (کار و سرمایه) تمرکز کرد. درواقع، رشد ارزش افزوده ایجادی، معلول جابجایی در عوامل تولید است. شهر مشهد تقریبا نیمی از تاسیسات گردشگری کشور را در خود جای داده است و چه به لحاظ خطوط حمل و نقل هوایی و ریلی و چه به لحاظ زیرساختهایی همچون تعداد واحدهای اقامتی و خدمات صنفی مرتبط با گردشگری، شهر مشهد جایگاه ویژهای در گردشگری کشور دارد. از آنجاییکه حدود 77 درصد کل سرمایهگذاری صورت گرفته در اقامتگاههای عمومی مربوط به ساختمان میباشد (بر اساس طرح آمارگیری از اقامتگاههای عمومی مرکز آمار ایران) و سهم این بخش از کل سرمایهگذاریهای استان بسیار بالاست [سرمایهگذاری در ساخت جاده (به عنوان مثال، جاده ولایت)، احداث خطوط ریلی و فرودگاهی، هتلها و زائرسراها، واحدهای مختلف بومگردی و بسیاری دیگر از سرمایهگذاریهایی که در بخش ساختمان در استان درحال انجام است، وابسته به بخش گردشگری است]، لذا جابجایی سرمایه از سایر بخشها به بخش گردشگری کاملا مشهود میباشد. هرساله، تعداد هتل، مهمانپذیر، اقامتگاه بومگردی، واحدهای مسکونی یا سرمایهگذاریهای عمرانی با هدف خدمات رساندن به گردشگران درحال انجام است. قرارگیری گردشگری به عنوان محور اصلی چشمانداز توسعه استان و شهر مشهد نیز عاملی در جهت سوق یافتن سرمایهها به سمت بخش گردشگری است. اما نیروی کار نیز مانند سرمایه، قابل انتقال از بخشی به بخش دیگر است و بر اساس بازدهی و سطح دستمزد، به راحتی بین بخشها جابجا میشود. در سال 1390 سهم اشتغال هتل و رستوران از کل اشتغال شهر مشهد، 2.3 درصد بوده درحالیکه این سهم برای کل کشور در همان سال فقط 1 درصد بوده است. سهم خدمات تفریح و سرگرمی در اشتغال شهر مشهد نیز 0.55 درصد بوده است درحالیکه این سهم برای کشور فقط 0.43 درصد است. حتی سهم بخش حمل و نقل نیز در شهر مشهد بیش از متوسط کشوری است. لذا مشخص است که شهر مشهد، بیش از متوسط کشوری در بخش گردشگری تخصص یافته است. اما روند جابجایی نیروی کار چگونه بوده است؟ بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن، اشتغال فعالیت هتل و رستوران در شهر مشهد از سال 1375 که حدود 1 درصد بوده است، در سال 1385 به 1.9 درصد و سال 1390 به 2.3 درصد رسیده است. این سهم با توجه به رشد گردشگری طی دهه 1390 و کاهش قدرت رقابتی در تولید کالاهای قابل مبادله (مثل صنعت و کشاورزی)، عملا افزایش نیز یافته است بطوریکه برای سال آخر دهه 90، سهم 3 درصدی دور از انتظار نیست. از اینرو، انتقال نیروی کار از بخشهای مختلف به بخش گردشگری نیز کاملا مشهود است. سایر فعالیتهای مرتبط با گردشگری نیز به لحاظ اشتغال، سهمی افزایشی را طی دو دهه گذشته تجربه کردهاند.
تمامی این تغییرات ساختاری در اقتصاد شهر مشهد، به همراه سهم بالای تقاضای گردشگری در این شهرستان، بیانگر حرکت اقتصاد این شهر به سمت غلبه گردشگری بر سایر بخشهای اقتصادی است. بر اساس اطلاعات آماری گردشگری، بیشترین گردشگر خارجی کشور به این شهر وارد میشوند و همچنین بیشترین گردشگر داخلی نیز این شهر را به عنوان یکی از مقاصد سفر خود برمیگزینند [تقریبا 9 درصد سفرهای دارای شب اقامت در کشور، متعلق به شهر مشهد است (بر اساس اطلاعات بهار 1398) که البته بر حسب نفرشب اقامت، این سهم برابر با 10.5 درصد خواهد بود. البته این سهم برای سال 1390 بیش از 16 درصد بوده است اما همچنان سهم بالایی از سفرهای گردشگری در سطح ملی به این شهر صورت میگیرد.]. لذا، انتقال ساختاری و جابجایی سرمایه و نیروی کار از بخشهای قابل مبادله به بخش گردشگری در اقتصاد شهر مشهد کاملا مشهود است بطوریکه این انتقال ساختاری به سرعت طی دو دهه گذشته رخ داده است که در ادبیات توسعه، بسیار سریع میباشد. افزایش سهم حداقل 3 برایری گردشگری در اقتصاد شهر مشهد طی کمتر از دو دهه، نشان از تغییرات سریع ساختاری در اقتصاد این شهر است.
اما واقعاً سهم اقتصاد گردشگری از کل اقتصاد شهر مشهد به چه میزان است؟ آیا این انتقال ساختاری، به حدی بوده است که سهم گردشگری از کل اقتصاد شهر را به حد چشمگیری افزایش دهد؟ اگر چنین بوده باشد، فرضیه وجود بیماری هلندی در گردشگری شهر مشهد و همچنین نفرین منابع (که در اینجا، نفرین گردشگری نیز عنوان میشود) برای این شهر صادق است. بر اساس جدول داده-ستانده استان برای سال 1390، بیش از 10 درصد کل اقتصاد استان مستقیماً در بخش گردشگری فعال هستند (البته با لحاظ فعالیتهای هتل و رستوران، آژانسهای مسافرتی، خدمات تفریح و سرگرمی، خدمات حمل و نقل هوایی و ریلی و درصدی از فعالیتهای حمل و نقل جادهای، سلامت و خردهفروشی). درحالیکه برخی از فعالیتها همچون خدمات ارتباطی، تعمیر و نگهداری، خدمات آموزشی، خدمات امور عمومی و خدمات شهری، خدمات مذهبی و سیاسی، خدمات انتظامی، خدمات مالی و بیمه و حتی خدمات تامین گاز و برق هرکدام سهمی از فعالیتشان به گردشگری اختصاص دارد. از سوی دیگر با توجه به تغییرات سریعی که در اقتصاد درحال رخ دادن است (لازم به ذکر است که دادههای فوقالذکر، مربوط به سال 1390 میباشد)، لذا انتظار میرود بخش گردشگری استان درحال حاضر (در سال پایانی دهه 1390) سهمی بسیار بسیار بیشتر از 10 درصد کل اقتصاد استان را داشته باشد. زمانیکه وارد شهر مشهد میشویم، این سهم کاملا دگرگون میشود و وابستگی حداقل دو برابر این مقدار (20 درصد) به بخش گردشگری، امری کاملا قابل انتظار است. درواقع، اقتصاد شهر مشهد بسیار بیشتر از 20 درصد به گردشگری (فقط گردشگران خارج از استان درنظر گرفته شده است) خواهد شد زیرا بخش مهمی از گردشگران ورودی به مشهد، از شهرستانهای همجوار و شهرستانهای داخلی استان هستند که در توصیف آماری فوق، درنظر گرفته نشدهاند. بر اساس مطالعاتی که پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی انجام داده است، سهم گردشگران هم استانی از کل گردشگران ورودی به مشهد، بین 7 تا 17 درصد متغیر بوده است. البته، ماندگاری این نوع گردشگران متفاوت از گردشگران خارج استان است اما با فرض رفتار اقتصادی یکسان بین این دو نوع گردشگر و با لحاظ حداقل سهم 10 درصدی برای گردشگران هم استانی، سهم گردشگری مشهد از اقتصاد شهر قاعدتاً بیش از 30 درصد خواهد شد. این سهم، به عنوان ارتباط مستقیم گردشگری در اقتصاد است درحالیکه گردشگری بصورت غیرمستقیم نیز بر تمامی فعالیتهای اقتصادی اثرگذار است و سهم واقعی آن در اقتصاد، قطعا بیشتر از این مقدار خواهد بود.
همانطور که از دادههای آماری قابل ذکر است، گردشگری سهم بسیار بالایی از کل اقتصاد شهر مشهد را به خود اختصاص میدهد و انتظار میرود که در سالهای آتی نیز روند افزایش داشته باشد. این امر، امکان رخداد بیماری هلندی در گردشگری شهر مشهد را ایجاد میکند. تحلیل بیماری هلندی در گردشگری در سطح بینالملل، ابتدا در خصوص گردشگری ساحلی مطرح شد فلذا تحت عنوان «بیماری ساحلی» شهرت یافت. اما آنچه بسیار مهم است، درگیر شدن عوامل تولید در یک اقتصاد در بخش غیرقابل مبادلهای همچون گردشگری است که در بلندمدت میتواند به رکود عمیق در اقتصاد منطقه بیانجامد (در اینجا، منظور شهر مشهد است). در حال حاضر، شهر مشهد به نفرین گردشگری دچار شده است و سرمایهها به شدت به سمت گردشگری سوق مییابند و اشتغال درحال حرکت به سمت این بخش است. مهمتر آنکه، اشتغال از تولید کالاهای قابل مبادله (کشاورزی و صنعتی) به این سمت در حرکتند که این امر در بلندمدت (و شاید برای شهر مشهد، در آیندهای کوتاه)، ضربات سنگینی بر اقتصاد این شهر وارد آورد. انتقال سرمایه به سمت اصناف وابسته به گردشگری، واحدهای اقامتی و تاسیسات گردشگری از مهمترین بخشهای جذب سرمایه و نیروی کار هستند.
اخبار
- بیست و پنجمین شماره فصلنامه علمی "مطالعات اجتماعی گردشگری" منتشر شد
- قهرمان عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب مطرح کرد اهمیت واژه مهماننوازی در امر زیارت
- درخشش عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی در مسابقه دیتاژورنالیسم دقیقه ۱۴۰۲
- بازدید عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام از فعالیت های جهاددانشگاهی خراسان رضوی
- دکتر بخشی در نشست «توصیف تحلیلی گردشگری پزشکی در گردشگران داخلی و خارجی کشور»: مشهد در صدر شهرهای مورد مراجعه زائران خارجی و گردشگران داخلی برای درمان است
- بازدید رایزن اقتصادی ایران در هرات افغانستان از پژوهشکده گردشگری
- دکتر حامد بخشی در نشست«بررسی رفتار زائران و گردشگران شهر مشهد در حوزه اقامتگاه»: میانگین گردشگران و زائران مشهد استطاعت بالاتری نسبت به میانگین کشوری دارند
- کارگاه تدوین بسته سفر گردشگری سلامت
- مدیرگروه گردشگری و میراث فرهنگی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی: نبود آمار گلوگاه مسائل گردشگری است
- نشست دکتر حسین امینی، رئیس جهاد دانشگاهی با اعضا پژوهشکده گردشگری، گروه پژوهشی توسعه پایدار شهری-منطقهای و مرکز تجاری سازی فناوری و اقتصاد دانش بنیان
- بازدید سفیر ویتنام در جمهوری اسلامی ایران از فعالیتهای پژوهشکده گردشگری/گزارش تصویری/
- رئیس سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی: علوم انسانی در ساحت علم نقش پررنگی ایفا میکند