فساد اقتصادی، کجروی اقتصادی همراه با نفوذ سیاسی است.

حامد بخشی، عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی در ایسنا در خصوص مظاهر مفاسد اقتصادی حاکم بر جامعه اظهار کرد: در ابتدا بایستی تعریفی از فساد اقتصادی کرد و پس از آن به زمینه‌هایی که موجب فساد در جامعه شده است، اشاره داشت. در این زمینه یک مبحثی تحت عنوان «کج‌روی اقتصادی» وجود دارد؛ در واقع کج‌روی اقتصادی به هرگونه اقدامی تلقی می‌شود که از روش‌های نامشروع به کسب ثروت منجر شود.

وی ادامه داد: در واقع افراد به دو روش می‌توانند به ثروت دست یابند؛ اولین راه، استفاده از راه‌های مشروع کسب ثروت و دومین راه، مسیر‌های نامشروع است.

عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی تصریح کرد: اما به تمام کج‌روی‌های اقتصادی فساد اقتصادی گفته نمی‌شود؛ در واقع زمانی فساد اقتصادی شکل می‌گیرد که این کج‌روی اقتصادی همراه با نفوذ سیاسی همراه شود؛ یعنی فردی در اقدام به کج‌روی اقتصادی، با استفاده از نفوذ سیاسی که داشته، فسادی را مرتکب می‌شود و چون خود آن فرد دارای نفوذ سیاسی است، نظام سیاسی فاقد توان لازم برای تعقیب و مجازات او است. بنابراین توقع می‌رود، فساد اقتصادی توسط افرادی انجام شود که در بدنه قدرت نفوذ قرار دارند.

«درِ باز» یکی از عوامل بروز فساد اقتصادی

بخشی در پاسخ به سوالی در خصوص اینکه چه زمانی در یک جامعه فساد اقتصادی روی می‌دهد؟ عنوان کرد: بر اساس این تعریف از فساد، چند ویژگی باید در یک جامعه وجود داشته باشد تا فساد اقتصادی در آن شکل گیرد؛ نخستین ویژگی «درِ باز» است. درِ باز اشاره به حالتی دارد که به دلیل فقدان نظم و انضباط ساختاری در نظام اقتصادی، حفره‌های بسیاری در آن وجود دارد که افراد کجرو می توانند از طریق آن به درون نظام اقتصادی رخنه کنند. در اینجا، راه حل اینکه در جامعه فساد اقتصادی وجود نداشته باشد، مجازات نیست بلکه برای نیل به این هدف بایستی درها و حفره های اختلال در نظام اقتصادی را مسدود کرد. یعنی با تقویت تشکیلات و انضباط اقتصادی، امکان سوء استفاده را حتی الامکان کاهش داد.

عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به سیستم اقتصادی ایران بیان کرد: سیستم اقتصادی ما پر از حفره است و افراد خبره این حفره‌ها را می‌شناسند. یک دسته از این افراد خبره، «بوروکرات»ها هستند که سال ها در نظام دولتی  کار کرده و با چمّ و خم سیستم آشنا هستند. دومین دسته از افراد خبره که به این حفره‌ها آشنایی دارند، فعالان اقتصادی هستند. این دسته نیز به جهت اینکه سال‌ها در این حوزه فعالیت داشته اند، می‌دانند که دقیقا چه بخش هایی از سیستم حفره و خلل دارد. در نتیجه فقدان نظام اقتصادی منظم، خواه ناخواه همیشه کج‌روی‌های اقتصادی شکل می‌گیرد.

ثروت بسیار، عاملی دیگر از بروز فساد

وی با اشاره به اینکه دومین ویژگی که منجر به بروز فساد اقتصادی در یک جامعه می‌شود، ثروت است، بیان کرد: در جوامعی که معمولا کوچک هستند و ثروتی نیز در درون آن وجود ندارد، احتمال بروز فساد بسیار کم است. زمانی که ما با افزایش درآمدهای نفتی مازاد بر مصرف کشور مواجه می‌شویم، امکان بروز فسادهای اقتصادی در جامعه بیشتر خواهد شد. در تاریخ معاصر کشور طی دو دوره فساد اقتصادی قابل توجهی رخ داد که اتفاقا هر دوی آن مصادف با افزایش ناگهانی قیمت نفت بود؛ اولین مورد در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ و دومین مورد در سال‌های ۸۴ تا ۸۸ بوده است.

هنجارهای اجتماعی دلیلی بر بروز فساد

بخشی با اشاره به اینکه سومین علت بروز مفسده اقتصادی، ناهنجاری اجتماعی است، تصریح کرد: زمانی که افراد هنجارهای اجتماعی خود را از دست می‌دهند و دیگر هدایت‌کننده‌های اخلاقی در آنان فعال نمی‌شود. افراد مستعد این هستند تا اقدام به اعمالی کنند که به لحاظ ارزشی در آن جامعه ناپسند به‌شمار می‌رود. احتمال اینکه یک فرد اقدام به ناهنجاری اجتماعی کند، کم است اما اگر چندین فرد، همانند هم، گرد هم آیند و یک اجتماع کوچک تشکیل دهند، کجروی شانس بیشتری برای بروز و ظهور خواهد داشت. بسیاری از کج‌روی‌های اجتماعی به صورت گروهی در «باند»ها صورت می‌گیرد چراکه در این باندها جامعه کوچکی شکل می گیرد که دارای هنجارهای اخلاقی مخصوص به خود است. به طور کلی هنگامی که فساد در هنجارهای اجتماعی یک گروه یا سنخ اجتماعی رایج شود، فردی که در آن طبقه اجتماعی زیست می کند، گمان دارد اگر کج روی نکند، بازی را باخته و مغبون شده است. در نتیجه او هم اقدام به کجروی می کند.

وی عنوان کرد: این فضای آبروداری و تنش‌های فراوانی که ما داریم، هیچگاه به ما مجال نمی‌دهد که به مسائل داخلی به طور ریشه ای بپردازیم.

بخشی بیان کرد: در دهه‌های اخیر فضای پرتنش حاکم بر جامعه، فرصت پرداختن به خود را از ما گرفته است. حداقل سه دوره از دولت‌های ما تلاش اصلی خود را بر تنش زدایی با جهان گذاشتند که در نهایت هر سه دولت شکست خوردند. مادامی که هدف اصلی خود را بر کاهش تنش در جامعه قرار ندهیم و فرصت سرمایه‌گذاری بر مسائل اجتماعی، اقتصادی و... خود نداشته باشیم، نمی‌توانیم جامعه خود را بسازیم.

فساد در جامعه موجب شکل گیری این باور در مردم می‌شود که برای ثروتمند شدن نیاز به تلاش نیست

در بخش پایانی این نشست مصطفی سلیمی فر، عضو هیات علمی دانشکده علوم اداری و اقتصادی دانشگاه فردوسی مشهد، گفت: در حوزه اقتصاد برخی دیدگاه‌ها وجود دارد که عنوان می‌کند فساد موجب رشد اقتصادی به خصوص در کشورهای در حال توسعه می‌شود. به نظر من فساد اثر سوء جدی دارد. زمانی که در یک جامعه فساد رواج پید کند، این باور در مردم ایجاد می‌شود که برای ثروتمند شدن نیاز به کار و تلاش نیست و فقط باید روابط غیررسمی را شناسایی و آن را گسترش داد و به جز کار و تلاش راه‌های دیگری برای اخذ ثروت وجود دارد. این بزرگترین ضربه ای است که می توان به اقتصاد یک کشور وارد کرد.

وی ادامه داد: فساد یک نوع عمل مجرمانه است و این عمل هر نوع فعلی است که خلاف قانون باشد. اینکه چرا در جامعه فساد وجود دارد، موضوع تازه‌ای نیست که مخصوص امروز باشد. در واقع از زمانی که بشر زندگی اجتماعی را آموخته، فساد هم شکل گرفته است. هر چه جوامع پیچیده‌تر شوند، فساد نیز بیشتر نمود پیدا می کند.

فقدان شفافیت اقتصادی، فساد را به همراه دارد

عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به اینکه پنجمین علت بروز فساد در یک جامعه، فقدان شفافیت اقتصادی است، عنوان کرد: اصطلاح «آب گل آلود» یا فقدان شفافیت در یک نظام اقتصادی افراد را از اینکه در صورت تخطی مورد مجازات قرار گیرند، تا حد زیادی ایمن می‌کند و یا احتمال مجازات را کاهش می‌دهد. بنابراین افراد احساس می‌کنند به دلیل هرج و مرج موجود در نظام اقتصادی، می‌توانند فسادی را انجام دهند بدون اینکه دیگران متوجه شوند یا مورد مجازات قرار گیرند.

 

وی ادامه داد:عامل دیگری که موجب فساد اقتصادی در جامعه می شود، در هم تنیدن سیاست و اقتصاد است. زمانی که زمامداران قدرت خود درگیر فعالیت اقتصادی می شوند، توانایی خود در مجازات کجروان اقتصادی را از دست می دهند، چون ممکن است منافع اقتصادی خود را از دست بدهند.

 

بخشی افزود: این علل چندگانه، هر کدام به تنهایی یا با انسجام و ارتباط با یکدیگر، می‌تواند فساد اقتصادی را رقم بزند. در جامعه نیز همیشه با افراد معمولی سروکار داریم و صرف کنترل درونی، آن ها را هدایت نمی‌کند و بازدارنده از کج‌روی نیست. کنترل درونی و بیرونی به همراه نظام شفاف باعث می‌شود که افراد از کجروی اقتصادی باز داشته شوند.

بدگمانی در ذهن مردم فساد را پر رنگ تر می‌کند

عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی تصریح کرد: اینکه در جامعه ای فساد اقتصادی داشته باشد با اینکه ذهنیت مردم از جامعه این باشد که در آن فساد اقتصادی رایج شده دو امر مجزا است. ممکن است در جامعه ای فساد وجود داشته باشد، اما در آگاهی های مردم وارد نشده باشد. یعنی مردم به آن آگاه نباشند و بر این پندار باشند که دولت و حاکمیت موجود دولت و حاکمیتی بدون مفسده ای است. حالت دیگر این است که مردم به فساد آگاه هستند و ذهنیت آن در مردم وجود دارد؛ فارغ از اینکه واقعا در جامعه فسادی وجود داشته باشد یا نباشد.

 

وی بیان کرد: پارادایم تعریف اجتماعی در جامعه شناسی معتقد است که مردم بر اساس ذهنیتی که دارند، عمل می‌کنند نه بر اساس آنچه که در واقعیت وجود دارد. امروز با رواج شبکه‌های اجتماعی و نارضایتی‌هایی که از سایر مسائل وجود داشته، مردم در بدگمانی به حاکمیت مستعد می شوند؛ در واقع ذهنیت مردم نسبت به وجود فساد در کشور بسیار پر رنگ است.

بخشی در خصوص آثار شکل گیری این ذهنیت در مردم گفت: چنین ذهنیتی آثار مختلفی دارد؛ به عنوان نمونه شکاف تاریخی دولت و ملت را دامن می‌زند. اگر مردم جامعه منافع خود را در حاکمیت نبینند و به هر میزانی، آن را کاملا مستقل از حاکمیت بدانند، نهایتا افراد نفع فردی خود را دنبال خواهند کرد.

فساد، فساد را تشدید می‌کند

بخشی با تاکید بر اینکه مساله بعدی، شیوع بیشتر فساد در جامعه است، بیان کرد: فساد یا کج‌روی زمانی که شیوع می‌یابد، خود را تشدید می‌کند و تبدیل به هنجار ثانویه می‌شود. زمانی که تمام اطرافیان فردی، فسادی را انجام می‌دهند، آن اقدام تبدیل به هنجار و ارزش می‌شود.

وی اضافه کرد: موقعیت اجتماعی و فشار هنجاری، فرد را وادار می‌کند تا مانند سایر افراد شود. در واقع اینطور نیست که فرد صرفا برای نفع شخصی خود تن به این کج‌روی‌ها دهد. فشار اجتماعی و اطرافیان فرد را وادار به انجام فساد می‌کند. حال اگر در چنین جامعه ای یک فرد در راس موقعیت اداری قرار گیرد، برای آنکه بخواهد آن موقعیت را حفظ کند، بایستی هم رنگ جماعت شود، در غیر این صورت کنار گذاشته خواهد شد و اصطلاحا «وصله نچسب»ی است که در برابر اقدامات وی موانعی ایجاد می شود.

بخشی افزود: در واقع، نظام سیاسی و اقتصادی به مثابه یک اکوسیستم جذب و دفع خودش را دارد. هر عنصری که بتواند در چنین سیستمی کار کند و با آن هماهنگ باشد، جذب می‌شود، در غیر این صورت آن عنصر دفع خواهد شد چراکه به عنوان یک «چوب لای چرخ» بحساب خواهد آمد. زمانی که فساد اقتصادی وارد ذهنیت مردم شود، علاوه بر ابراز تنفر یا حس عدم مشروعیت، فرد وقتی که وارد سیستمی می‌شود، فرصت را مغتنم می‌شمارد تا اصطلاحا «بار خود را ببند». در نهایت در چنین فضایی فساد تشدید می‌شود.

سایه بیرون بر درون، فرصت پرداختن به خویشتن را از ما گرفته است

عضو هیات علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی اظهار کرد: وضعیت جامعه ما همانند فردی است که سرطان گرفته ولی منازعات هر روزه آن فرصت و امکان پرداخت به درون و بیماری خود را از او گرفته است. چنین فردی هیچگاه درمان نخواهد شد. هر وقت هم خواسته ایم به معضلات درونی خود بپردازیم اول به این فکر کرده ایم که مبادا طرح آن موجب آسیب به وجهه جهانی ما در میان سایر کشورها و ملت ها شود.