در هر جامعه‌ای، افرادی به دلایل مختلف از نظر اقتصادی در مضیقه و نیازمند حمایت هستند. یکی از راهکارهای انتقال حمایت به افراد نیازمند از‌طریق مؤسسات خیریه است. اما این حمایت نباید به‌گونه‌ای باشد که فعالیت و توانمندی فرد را نشانه بگیرد و فرد تنها منتظر آب‌باریکه‌ای باشد که ازسوی یک خیریه دریافت می‌کند؛ به قول معروف کارِ این خیریه‌ها، مصداقِ بازر ماهی‌‌گرفتن نباشد و به افراد ماهیگیری یاد بدهند.

دکتر حامد بخشی، جامعه‌شناس و عضو هیئت‌علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی، در گفت‌‌وگو با خبرنگار شهرآرا، با اشاره‌به اینکه بخش عمده‌ای از خیریه‌ها در بخش محرومیت فاقد اثربخشی هستند، بیان می‌کند: معمولا تعدادی از خیریه‌ها، هزینه‌هایشان صرف مستقیم‌ترین رفتارهایی می‌شود که اصلی‌ترین کارکرد آن، فرو‌نشاندن ناراحتی عاطفی است که فردِ حمایت‌کننده با مشاهده مشکل نیازمندان دچار آن می‌شود. در‌واقع اکنون ارضای عاطفی حمایت‌کننده صورت می‌گیرد، اما این امر منجر به بهبود وضعیت مددجو نمی‌شود.

بخشی اضافه می‌کند: اکنون بخش زیادی از این خیریه‌ها تنها کاری که انجام می‌دهند، این است که پولی را به کسی برسانند، در‌حالی‌که با انتقال این پول به دیگری، آن فرد را مستمند نگه می‌دارند و به فردی که تا پیش از این فقیر بوده است، برچسب مستمند و مددجو می‌زنند؛ یعنی یک فرد فعال را به یک فرد منفعل تبدیل می‌کنند. خیریه‌های ما مددجوسازند و به‌نوعی گداپروری می‌کنند، در‌صورتی‌که نباید به هیچ فردی، کمک بلاعوض کنند، بلکه باید در عوض کار به افراد کمک کنند. متاسفانه به‌جای توانمندسازی، فرد را ناتوان می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: معمولا بنای سازمان‌های مردم‌نهاد، انگیزه‌های افراد برای انجام کارهای خیر اجتماعی است که نفع شخصی در آن وجود ندارد. هدف گروهی از سازمان‌های مردم‌نهاد، کمک به محرومان و هدف بخشی دیگر، فرهنگی است؛ بنابراین خیریه‌ها زیرمجموعه سازمان‌های مردم‌نهاد هستند.

عضو هیئت‌علمی جهاددانشگاهی خراسان‌رضوی ادامه می‌دهد: باید خیریه‌ها اثربخشی و کارآیی داشته باشند. اثربخشی به این معنا که کمک‌های جمع‌آوری‌شده را بین گروه هدفی که اعلام کرده‌اند، هزینه کنند. کارآیی به این منظور که کمک‌های مالی را هدر ندهند.

این جامعه‌شناس اظهار می‌کند: در ابتدا باید بدانیم که تعداد خیریه‌ای که به وجود آمده، از نظر اجتماعی مناسب است یا خیر، پس از آن باید ازسوی حاکمیت یا نهاد مدنی بر خیریه‌ها نظارت شود. معمولا حاکمیت به نمایندگی از مردم وظیفه نظارت را دارد؛ زیرا در‌صورتی‌که احتمالا خیریه‌ای سوءاستفاده مالی کند، اعتماد مردم خدشه‌دار می‌شود. باید حاکمیت، نظارت‌هایی داشته باشد که از جنس دخالت نیست، اما مؤسسات را سامان‌دهی می‌کند؛ به‌طور‌مثال اگر خیریه‌ای اعلام کرده که به مردم نیازمند شهر مشهد کمک می‌کند، نباید کمک‌های مردمی را در کاری غیر از این صرف کند؛ حاکمیت باید در‌این‌زمینه نیز نظارت داشته باشد.

وی می‌گوید: اگر خیریه‌ها در این دو حوزه تخلف کنند، توده زیادی از مردم اعتمادشان سلب می‌شود و دیگر کمک نمی‌کنند؛ یعنی جریان کمک‌رسانی و فعالیت‌های غیرانتفاعی به‌دلیل فقدان اعتماد کُند یا ضعیف می‌شود.

بخشی ادامه می‌دهد: وقتی تعداد خیریه‌ها زیاد می‌شود سطح کار از اعتماد بین‌فردی بالاتر می‌رود و باید سطوح ثانویه اعتماد شکل بگیرد که بر‌مبنای نظام‌مندی‌های سازمانی است؛ بنابراین باید هر خیریه‌ای اعلام کند که چه هدف خیرخواهانه‌ای دارد و اجازه ندارد در خارج از این چارچوب کار کند.

این جامعه‌شناس بیان می‌کند: درجریان زلزله کرمانشاه سلبریتی‌هایی داشتیم که کمک‌های بسیار زیادی جمع‌آوری کردند یعنی عده زیادی حاضر بودند به سلبریتی‌ها کمک کنند، نه به هلال‌احمر. بعد از آن حواشی‌ای پیش آمد که تعدادی از سلبریتی‌ها پولِ مردم را در این زمینه خرج نکردند و به احتمال زیاد تعداد شایان‌توجهی از افرادی که به یک سلبریتی ‌کمک کردند و هدفشان خدمت‌رسانی فوری به زلزله‌زدگان بود دیگر به آن فرد کمک نمی‌کنند. این تخلف به خاطر فقدان سازمان‌دهی بود.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خراسان‌رضوی بیان می‌کند: ما نمی‌دانیم کمک‌های مردمی چقدر است؛ نمی‌دانیم چقدر افراد نیازمند داریم؛ نمی‌دانیم این نیازمندان به چه میزانی کمک دریافت می‌کنند. در فقدان اعتمادی که در‌نتیجه ابهام و نبود شفافیت ایجاد می‌شود، خیلی‌ها به‌طور مستقیم اقدام به خیریه‌سازی می‌کنند. در‌حالی‌که وجود تعداد زیاد خیریه‌های موازی، آسیب است و می‌توان گفت یک خیریه قوی به‌مراتب بهتر از پنج‌خیریه ضعیف است.

بخشی می‌گوید: برای ثبت مددجویان، سامانه‌ای وجود ندارد و در چنین فضایی، امکان سوء‌استفاده افرادی تحت‌عنوان مددجو از خیریه‌ها فراهم می‌شود. اگر چنین سیستمی راه‌اندازی شود، بخش شایان‌توجهی از ناکارآمدی خیریه‌ها رفع خواهد شد.