.jpg)
به گزارش پژوهشکده گردشگری دکتر سعید خدیوی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان این مطلب اظهار کرد: اول باید این نکته را روشن کرد که در خصوص مسئله فساد اقتصادی و عدم رعایت اخلاق در کسب و کار با دو بعد روبه‌رو هستیم که یکی از دو بعد این است که از فساد و یا عدم رفتارهای درست اقتصادی صحبت می‌کنیم و منظورمان در حقیقت مقدار کم فروشی، گران‌فروشی، دزدی و تبانی بوده که رخ داده است.
وی افزود: بحث دیگر اما تصور افراد از فساد موجود است، در واقع افراد گران‌فروشی را تصور می‌کنند که اصلا اتفاق نیفتاده باشد، اما بر خلاف تصور آنچه که اهمیت شاخص‌های فساد بر روی آن تمرکز دارند، ادراک فساد در فضای کسب و کار و ایجاد اعتماد و سرمایه اجتماعی اهمیت بیشتری از خود واقعیت فساد دارد و به مراتب تاثیرگذارتر است .
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ادامه داد: با توجه به نکته‌های گفته شده اگر بخواهیم در خصوص مشهد صحبت کنیم، باید بگوییم که متاسفانه مشهد از گذشته با ایماج‌های منفی روبه‌رو بوده که بخشی از آن‌ها ناشی از ساختار شکل گیری شهر مشهد بوده است، که جمعیت این شهر از یک طرف از مهاجران بوده و از طرف دیگر عمده مشتریان این شهر نیز در طول تاریخ فصلی و مقطعی بوده‌اند؛ این موارد گفته شده هم در انجام فساد و هم در ادراک فساد افراد در شهر مشهد تاثیرگذار بوده است.
خدیوی تشریح کرد: در سال ۹۴ تحقیقاتی در خصوص سه گروه تاکسی‌رانان، هتل‌داران و فروشندگان که زنجیره خدمات گردشگری در اطراف حرم را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، انجام شد و در مورد کم‌فروشی، تبانی، غش در معامله، گران‌فروشی و رشوه سوالاتی مطرح شده بود و مردم در پاسخ «حمل‌ونقل» را در بدترین وضعیت تصویر کرده بودند.
وی عنوان کرد: در آن سال رانندگان تاکسی‌ها بین سه گروه گفته شده بدترین تصویر را از خود برجای گذاشته بودند و گفته شده بود که رانندگان تاکسی بیشترین اجحاف را در حق مسافران داشته‌اند، البته اگر امروز دوباره این پژوهش انجام شود، تاثیر تاکسی‌ها حتما کمتر شده که این امر به واسطه رونق پیدا کردن تاکسی‌های اینترنتی در کشور است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی گفت: در سال‌های گذشته به این دلیل که ساختار اقتصادی، شفاف نبود و در این صنف هرکس قیمت‌گذاری خود را داشته، تصور افراد از فساد در تاکسی‌رانی بیشتر بوده است. اما در حال حاضر ساختار و تکنولوژی به سمتی رفته است که شفافیت به وجود آمده، افراد می‌توانند خود دست به انتخاب بزنند و به همین واسطه تصورشان از فساد کمتر شده است.
فناوری باعث شده است که ادراک فساد در حوزه حمل‌ونقل کاهش پیدا کند
خدیوی اضافه کرد: به بیان دقیق‌تر فناوری از دو جنبه باعث خواهد شد که ادراک فساد کاهش پیدا کند، جنبه اول این است که امکان گران‌فروشی یا کم‌فروشی با حضور تاکسی‌های اینترنتی کاهش پیدا کرده است و تاکسی‌رانان مجبور به تغییر رفتار خود شده‌اند، از طرف دیگر با شفاف شدن قیمت‌ها و مسیرها در تاکسی‌های اینترنتی تصور و ادراک مردم نیز از فساد و بد اخلاقی در این حوزه کاهش پیدا کرده است.
وی ادامه داد: در پنج سال گذشته همانطور که گفته شد بیشترین نارضایتی مردم از میزبانی در حوزه حمل‌ونقل بوده است و در حال حاضر با حضور برخی از تاکسی‌های اینترنتی که قیمت‌هایشان به صورت شفاف اعلام می‌شود نارضایتی زائران و ادراک فساد نیز در این حوزه کاهش پیدا کرده است؛ چراکه ممکن است در اصل گران‌فروشی و فسادی وجود نداشته و تنها به علت ادراک فساد مردم باشد.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: در این بخش اما رفتار اصولی تاکسی‌رانان نیز اهمیت دارد، شاید برخی بگویند که ما درست و اصولی رفتار می‌کنیم، اما مهم این است که تمام افراد حاضر اصول را رعایت کنند، برای مثال ممکن است ۸۰ درصد درست رفتار کنند و تنها ۲۰ درصد خلاف کنند و اصول‌ها را زیر پا گذارند، اما متاسفانه همیشه این ۲۰ درصد بیشتر به چشم می‌آیند. همیشه خاطرات از فساد، بد اخلاقی و نارضایتی بیشتر نقل می‌شود؛ همین مهم اهمیت خودکنترلی و خود انتقادی درون تمامی اصناف از دستفروشان تا پزشکان را بیش از پیش نمایان می‌کند.
دغدغه بین‌المللی در حوزه گردشگری مذهبی بیشتر بر روی تقاضاکنندگان است
خدیوی ابراز کرد: برگردیم به موضوع زیارت، یکی از بحث‌هایی که در ادبیات داخلی و خارجی حول گردشگری مذهبی مطرح می‌شود، مدیریت و کنترل رفتارهای اقتصادی است؛ در ادبیات بین‌المللی نیز بیشتر رفتار مسافران و زائران مانند عدم رعایت اخلاقیات، گردشگری ناپایدار، تخریب محیط زیست و میراث فرهنگی دغدغه است، پس می‌توان گفت دغدغه بین‌المللی در حوزه گردشگری مذهبی بیشتر بر روی تقاضاکنندگان است تا عرضه کنندگان؛ چراکه به نظر می‌رسد در سطح بین‌المللی در رفتارهای عرضه کنندگان خدمات گردشگری مشکلات زیادی نباید وجود داشته باشد.
وی عنوان کرد: حال سوال اینجاست که چرا در ایران دغدغه اصلی ما امروز بیشتر از جانب رفتارهای اقتصادی و اخلاقی عرضه کنندگان است؟ به بیان دقیق‌تر چرا در ایران برخلاف کشورهای پیشرفته حوزه گردشگری مذهبی بیشتر نگرانی از جانب رفتارهای غیر اصولی و غیر اخلاقی عرضه کنندگان خدمات گردشگری است؟
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی افزود: نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است که رفتارهای ما در دو بخش با محدودیت روبه‌رو می‌شوند، که یکی از آن‌ها منابع محدود و دیگری عقلانیت است؛ به این معنی که ما طبق یک دوراندیشی رفتارهایی را از خود نشان می‌دهیم که این رفتارها می‌تواند شامل رفتارهای اقتصادی، اجتماعی و دیگر رفتارها شود، این دوراندیشی که از آن صحبت به میان آمد باعث می‌شود افراد بتوانند رفتارهایشان را کنترل کنند.
خدیوی بیان کرد: در علم اقتصاد با مفهوم «عقلانیت ابزاری» روبه‌رو هستیم، در غرب این عقلانیت ابزاری جایگاه بسیار قوی دارد و به این معنی است که دوراندیشی آن‌ها بیشتر است و افق نگاه بلندتری دارند. اخلاق نیز از همین دوراندیشی‌ها به وجود آمده و در همین مسیر رشد کرده است، به این معنی که افراد به این جمع‌بندی رسیده‌اند که دروغ نگویند؛ چراکه این کار باعث می‌شود در بلندمدت همه ضرر کنند.
وی ادامه داد: اینکه امروز می‌بینیم کشورهای غربی رفتارهایشان اخلاقی‌تر است و با فساد و دزدی کمتری روبه‌رو هستند، به این دلیل نیست که فرهنگ متفاوتی دارند؛ نکته اینجاست ساکنین کشورهای پیشرفته‌تر و با ثبات‌تر، دوراندیشی بیشتری دارند و بیشتر تامل می‌کنند.
ترس عقلانیت ابزاری را زیر سوال برده و باعث تصمیم‌های بی‌درنگ می‌شود
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: امروزه در اقتصاد رفتاری همچنین مفهومی وجود دارد به نام تفکر کُند و تفکر تُند یا تفکر بی درنگ و تفکر با درنگ، برای مثال در رانندگی از تفکر سریع و در یک محاسبه ریاضی از تفکر کُند استفاده می‌کنیم، اما یکی مهمترین مواردی که باعث شده تفکر افراد تُند باشد و بی درنگ تصمیم‌گیری کنند، ترس است؛ ترس تقریبا عقلانیت ابزاری که در اقتصاد به آن اعتقاد داریم زیر سوال برده و زمانی که افراد می‌ترسند عقلانیت خود را کنار می‌گذارند.
خدیوی اضافه کرد: ترس در گذشته به نحو مطلوب پاسخگو بوده است، نیاکان ما به دلیل احتیاط و ترس زنده مانده‌اند، اما در زندگی مدرن دیگر این مورد جوابگو نیست؛ حال چه می‌شود که ما در جامعه تا این حد غیراخلاقی رفتار می‌کنیم؟ ترس و نگرانی در جامعه ما بسیار زیاد شده که یک بخش آن مربوط به شرایط تورمی و نگرانی از آینده است، این فضای اقتصاد تورمی باعث می‌شود ما عقلانیت ابزاری یا همان تفکر کُند را در بیشتر مواقع از دست بدهیم.
وی گفت: افراد به دلیل همین ترس‌ها اکثر اوقات سعی می‌کنند بیشترین سود را در لحظه حال برای خود در نظر گیرند، در این شرایط ما نمی‌توانیم مانند ساکنان غرب امیدوار باشیم به اینکه افراد با یک دوراندیشی عقلایی رفتار کنند؛ چراکه همیشه ترس از آینده با مردم همراه خواهد بود و دوراندیشی را از آن‌ها دور کرده و این فرایند ترس است که رفتارهای عقلایی و اقتصادی در جامعه ما را دچار خدشه می‌کند.
ساختار اقتصادی حال حاضر کشور اجازه دوراندیشی به افراد را نمی‌دهد
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با بیان این مطلب که کسب و کارها در گذشته با سنت و دستوراتی همراه بوده‌اند و از همین جنبه کارکرد داشته‌اند، اظهار کرد: امروزه می‌بینیم در دوران مدرن نیز در غرب گویا به همان دستورات عمل می‌شود، در حقیقت مشاهده می‌کنیم که یک غربی مادی‌گرا از یک ایرانی معنوی‌گرا توصیه‌های سنتی و اخلاقی اسلام را بیشتر رعایت می‌کند که به نظر می‌رسد عامل اصلی در همان تفکر کُند و دور اندیشانه است؛ چراکه آن غربی با یک دوراندیشی به همه چیز نگاه می‌کند و این دوراندیشی باعث می‌شود که حداقل در یک سطح بتواند نتایج را دقیق‌تر تجزیه و تحلیل کند، اما ساختار اقتصادی حال حاضر کشور ما اجازه نمی‌دهد که دوراندیشی وجود داشته باشد.
خدیوی افزود: به بیان دقیق‌تر نظام اخلاقی مبتنی بر رویکرد نتیجه گرایانه و لذت‌جویانه مستلزم توجه به آینده و در نظر گرفتن هزینه و فایده رفتارها بوده و از این جهت نیازمند الگوی عقلانیت ابزاری و تفکر با درنگ است، اگر این شرایط فراهم نشود قطعا نتیجه مناسبی به دست نخواهد آمد؛ از این رو اوضاع و ساختار اقتصادی ما چون نامتعادل است و ترس از آینده و نااطمینانی همواره وجود دارد، لذا بهترین توصیه‌ای که می‌توان کرد این است که حداقل در حوزه کسب و کار به الگوی وظیفه‌گرایانه و سنت‌های اخلاقی و دینی که نوعی حکمت و دوراندیشی در آن مستتر است، پایبند باشیم.
وی ادامه داد: این یعنی اینکه در کسب و کار توکل کرده و به حق خود قانع باشیم، این قطعا همان رفتار عقلانی است که اگر ترس نمی‌داشتم، انجام می‌دادم و این مهمترین نکته است که تفاوت رفتارهای اقتصادی را در ایران و بقیه کشورها توجیه می‌کند.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مدعی شد: زیارت یکی از کسب و کارهایی است که پتانسیل عدم دوراندیشی در آن بسیار زیاد است؛ چراکه مشتری ما دائمی و محلی نیست، بلکه یک مشتری گذری است و این فضا ظرفیت سوء‌استفاده و عدم دوراندیشی را فراهم می‌کند.
خدیوی خاطرنشان کرد: متاسفانه به همین دلیل است که در حال حاضر بیش از ۴۰ درصد مجتمع‌های تجاری اطراف حرم خالی است؛ چراکه زائران به تجربه دریافته‌اند و این قصه به کرات تعریف شده که از دور و اطراف حرم خرید نکنید، اجناس بی کیفیت است و با قیمت بالا؛ اگرچه ممکن است ۹۰ درصد فروشندگان درستکار باشند، اما همانگونه که گفتم آن ۱۰ درصد بازار را خراب خواهند کرد.
وی با بیان اینکه اطراف حرم که در ۵۰ سال گذشته میزبان مجتمع‌های تجاری تراکم بالایی است و یکی از دلایل سفر بسیاری از افراد به مشهد علاوه بر زیارت خرید مایحتاج و کالا بوده است، گفت: امروزه با رکود اقتصادی عجیبی مواجه هستیم و بر اساس آمار دقیق بیش از ۴۰ درصد مغازه‌های مجتمع‌های تجاری اطراف حرم خالی و بلااستفاده است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ابراز کرد: از این رو توصیه‌ای که از ادیان به ما رسیده می‌تواند به معیشت اقتصادی مردم کمک کند. عقلانیت اقتصادی هزینه فایده یک رفتار را برای ما تحلیل می‌کند و پس از آن ما درست تصمیم می‌گیریم، وقتی ترس غالب شود، دیگر نمی‌توانیم با درنگ و درست تصمیم بگیریم و این تصمیم‌گیری عمدتا در بلند مدت به ضرر ماست. از این رو تفکر دینی مجموعه‌ای از حکمت‌ها بوده که در گذشته جمع شده است، این حکمت‌ها به عنوان مثال می‌گوید گران نفروشید یا کم‌فروشی نکنید، توجه به آن‌ها باعث می‌شود که ما درست‌تر و اقتصادی‌تر تصمیم بگیریم.
خدیوی اضافه کرد: برای مثال، امروزه در بازار ما با دو گروه فروشنده مواجه هستیم، فروشندگانی که البته خیلی تعدادشان کم است اما جنس خریده شده را با یک درصد مشخص افزایش بر روی قیمت خرید فارغ از اوضاع تورمی می‌فروشند و در مقابل فروشندگانی که هر روز اجناسشان را همراه با تورم و حتی بدون منطق افزایش می‌دهند که عمدتا به دلیل ترس از عدم امکان جایگزینی کالا است، به نظر شما فروشنده موفق در این شرایط رکود تورمی کدام یکی است؟
وی عنوان کرد: در ادبیات مالی و حسابداری یک مفهوم ساده وجود دارد با عنوان «هزینه انبار داری» که یکی از مهمترین اجزاء هزینه است، یعنی تولید کنندگان و فروشندگان بیشترین سودشان از سرعت پر و خالی شدن انبارهایشان و بیشترین هزینه شان در پر شدن انبارهایشان است؛ تحفیف‌های عجیب برندهای معروف عموماً به همین دلیل است، حال فروشنده‌ای که هر روز به قیمت بالاتر و به هزینه از دست دادن مشتریانش اجناسش را قیمت‌گذاری می‌کند قطعا در بلند مدت ضرر خواهد کرد، چون در حقیقت به یک انباردار بزرگ و بدون درآمد تبدیل شده است؛ اما فروشنده زیرک که بر اساس توصیه‌های اخلاقی جنس را با سود معقول می فروشد، بر فرض اگر فردا قیمت جنس دو برابر هم شد تعداد کمتری از آن کالا را خواهد آورد، اما ثمره آن رونق کسب و کار و کسب درآمد است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ادامه داد: لذا به این دستورالعمل‌ها باید توجه کرد؛ چراکه حداقل در کوتاه مدت نمی‌توان امیدوار بود در شرایط اقتصادی ایران بر مبنای اخلاق نتیجه‌گرایانه که مبتنی بر «عقلانیت اقتصادی» است، نتایج مثبتی از فعالیت‌های اقتصادی را ببینیم؛ لذا آن نظام اخلاقی که در اینجا کاربرد دارد «وظیفه گرایانه» باشد.
باید در جامعه امروزی ایران به اخلاق وظیفه‌گرایانه توجه کرد
خدیوی اظهار کرد: در کشور ما به دلیل عدم ثبات اقتصادی و ترس ناشی از آن نمی‌توانیم رفتاری داشته باشیم که زندگی مادی‌مان به درستی پیش رود، لذا زندگی ما دچار چالش می‌شود؛ پس بهتر است برای ما که در این شرایط زندگی می‌کنیم به جای توجه به اخلاق نتیجه‌گرایانه به اخلاق وظیفه گرایانه و توصیه‌های سنت روی آوریم.
وی بیان کرد: اخلاق دینی یکی از انواع اخلاق وظیفه‌گرایانه است، در یک نگاه حداقلی اگر در کشورهای پیشرفته می‌گویند اخلاق رعایت می‌شود در حقیقت همان تفکر با درنگ است که استفاده می‌شود، اما در ایران که این امر رعایت نمی‌شود در واقع مردم مقصر نیستند، بلکه این ساختار اقتصادی است که این عامل را به وجود آورده. از طرفی دین و مذهب هم کم‌رنگ شده و به جای وظیفه‌گرایی به سمت نتیجه‌گرایی لذت‌گرایانه حرکت شده است، اما چون ساختار اقتصادی باعث شده است که ترس از آینده بر همه شئون زندگی ما حاکم شود به نظر می‌رسد رفتارها خیلی غیراخلاقی و غیرعقلانی است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ادامه داد: در حالی که در گذشته نهاد مذهب به کنترل رفتار آدم‌ها کمک می‌کرده، از همین رو حوزه علمیه بیشتر در کنار بازارها بوده و بسیاری از بازاریان درس مکاسب نیز می خواندند، ارتباط این دو نهاد باهم و نظام ارزشی شکل گرفته ناشی از این رفتار باعث می‌شد رفتارها به سمتی حرکت کند که اصولا پایدارتر باشد.
خدیوی خاطرنشان کرد: در نهایت برای رفع همه این معضل‌ها می‌توان این‌گونه ادعا کرد که بهترین کار این است که به انسان دیگری در هر مقام و موقعیت به چشم هدف نگاه شود، این مهم هم امروزه در مکاتب مادی‌گرایانه مورد توجه است هم ادیان به آن اشاره کرده‌اند، لذا اگر فروشنده‌ها به مشتری به چشم هدف نگاه کنند و دیدشان به افراد نگاه خدمت‌رسانی باشد، رفتارها تغییر خواهد یافت.
وی افزود: ما باید به این نتیحه برسیم که انسان‌ها وسیله نیستند که ما را به یک نقطه برسانند، مشتری وسیله پر کردن جیب من نیست، بلکه آنان هدف هستند من فروشنده و ارائه دهنده خدمات اینجا هستم و به این دنیا آمده‌ام که به این آدمی که امروز برای نیازش به من رجوع کرده است، خدمت کنم. اگر این نگاه جایگزین شود این امر به زندگی افراد معنا خواهد داد و علاوه بر این فشارهایی که در زندگی وجود دارد تحملش آسان‌تر و در نهایت باعث رونق کسب و کار آن فرد نیز خواهد شد.