" مشهد و نفرین گردشگری " عنوان مقاله ای است از دکتر جواد براتی، عضو هیات علمی و مدیر گروه پژوهشی اقتصاد گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی که درباره امکان رخداد بیماری هلندی در گردشگری شهر مشهد نوشته شده است؛ متن کامل این تحلیل  را می توانید در ادامه بخوانید:

بیماری هلندی و نفرین منابع، دو اصطلاحی است که با یک هدف ولی بصورت مجزا طی حدود چهار دهه گذشته در ادبیات اقتصادی شکل گرفته­اند. بیماری هلندی درخصوص ارتباط بین استفاده بیش­ازحد منابع و رکود در بخش صنعت (تولید کالاهای قابل مبادله) است بطوریکه این ارتباط در بلندمدت حاصل می­شود. نفرین منابع نیز بیانگر آن است که کشورهای دارای منابع طبیعی گسترده، چطور از رشد اقتصادی بلندمدت باز می­مانند و دچار نفرین منابع می­شوند. افزایش وابستگی به درآمدهایی که به سهولت و با فروش منابع طبیعی بدست می­آیند، باعث بزرگ شدن حجم دولت، عدم مدیریت صحیح نظام درآمدی و مالیاتی، عدم شفافیت در عملکرد نهادهای خدمات­رسان، پاسخگو نبودن نهادها (به دلیل عدم تکیه بر منابع درآمدی اجتماعی)، اشاعه فرهنگ رانت­خواری و تبعیض، ایجاد شکاف طبقاتی، بی­ثباتی­های اقتصادی، رکود تورمی و نوسانات گسترده نرخ ارز (به عنوان مصادیق نفرین منابع) می­شود. مطالعات گسترده­ای در کشورهای نفت­خیز از جمله ایران در خصوص وجود یا عدم وجود بیماری هلندی در این کشورها صورت گرفته است که تماماً وجود چنین ارتباطی را در اقتصاد مورد تایید قرار داده­اند. راهکارهایی برای برون­رفت از رکود حاصل از چنین رخدادی، در کشورهایی همچون هلند یا نروژ و سایر کشورهای وابسته به ثروت­های طبیعی پیشنهاد شده است و ایران نیز این راهکارها را به ظاهر اجرا کرده است. اگرچه شاید مدیریت ناصحیح آن، عاملی در جهت عدم تحقق نتایج موردانتظار شده است. اما نفرین منابع، فقط درخصوص منابعی همچون منابع نفتی یا گازی نیست. سایر منابع طبیعی که جزو خدمات یا کالاهای غیرقابل مبادله محسوب می­شوند نیز می­توانند اقتصاد یک منطقه را دچار عقب­ماندگی و رکود کنند. از جمله این منابع، جاذبه­های موجود در بخش گردشگری است. میزان وابستگی یک اقتصاد به منابع (که در اینجا، منظور گردشگری است)، در وجود یا عدم وجود نفرین منابع در آن اقتصاد ارای اهمیت است.

اصطلاح «بیماری هلندی» در بخش گردشگری، اولین بار توسط کوردن و نیری (1982) و کوردن (1984) مطرح شد و اصطلاح «نفرین گردشگری» نیز توسط قلیا و فیدرماک (2015) بیان شد. مطالعات بسیاری بر بیماری هلندی در گردشگری انجام گرفته است و اگرچه برخی مطالعات مساله بیماری هلندی در گردشگری را منتفی می­دانند، اما برخی مطالعات نیز وجود چنین آثار رکودی بلندمدتی را در کشورهای درحال توسعه یا کمترتوسعه­یافته متمرکز بر بخش گردشگری مورد تایید قرار داده­اند. بویژه زمانیکه منطقه گردشگرپذیر، دارای اقتصادی کوچک و باز باشد. آنچه که مسلم است، توسعه گردشگری و جابجایی یا انتقال سرمایه و نیروی کار از سایر بخش­ها به بخش گردشگری، در صورتی که منابع درآمدی گسترده و جدیدی برای یک منطقه ایجاد کند، در بلندمدت باعث از دست رفتن قدرت رقابت کالاهای قابل مبادله صنعتی خواهد شد. بطوریکه ساختارها به گونه­ای تغییر خواهد یافت که توسعه­نیافتگی صنعتی را درپی دارد. این شرایط، در مناطقی که متمرکز بر یک منبع طبیعی یا منبع ثروت غیرقابل مبادله هستند (مثل مواد معدنی یا خدماتی از جمله گردشگری) و فعالیت­های مرتبط با آن منبع ثروت سهم بالایی از اقتصاد آن­ها را دربر می­گیرد یا افزایش این سهم بصورت صعودی در فرایند بلندمدت توسعه اقتصادی درحال رخ دادن است، بسیار محتمل رویارویی با نفرین منابع خواهند بود. با این توضیح، آیا اقتصاد شهر مشهد که وابسته­ترین شهر به بخش گردشگری در ایران محسوب می­شود، آیا در مسیر نفرین گردشگری حرکت می­کند؟ نیم نگاهی به ساختار اقتصاد شهر مشهد، تحلیل مساله برای بخش گردشگری این شهر را واضحتر خواهد ساخت. با توجه به اینکه داده­های کافی و قابل اتکا در اقتصاد شهر مشهد وجود ندارد و همچنین به این دلیل که شهر مشهد بیش از نیمی از اقتصاد استان را شامل می­شود، به نظر می­رسد بررسی داده­های استانی و تلفیق آن با اطلاعات میدانی تاحدی مساله محدودیت­های آماری اقتصاد شهری را برطرف سازد. از اینرو، با تکیه به این داده­ها و کمک گرفتن از مطالعات گسترده­ای که پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی تاکنون انجام داده است، وضعیت نفرین منابع در گردشگری شهر مشهد مورد بررسی قرار می­گیرد.

یک نکته مهم قبل از ورود به مباحث آماری، لازم است توضیح داده شود: بخش گردشگری از آنجاییکه بصورت بین فعالیتی است و میزان وابستگی آن به فعالیت­های مختلف نیز نسبتاً نامشخص است، تعیین سهم گردشگری از کل اقتصاد نسبتاً دشوار خواهد بود. با این وجود سعی می­شود تا بصورت فعالیتی به این تحلیل ورود شود. سهم هتل و رستوران از کل ارزش افزوده ایجادی در اقتصاد استان، طی 1379-1398 از 1.79 درصد به 3 درصد رسیده است. این سهم برای حمل و نقل هوایی طی دوره مورد بررسی، از 0.2 درصد به 0.67 درصد افزایش یافته است. برای کل بخش حمل و نقل (که گردشگری شهری و گردشگری بین شهری نیز سهم قابل توجهی را در این بخش شامل می­شود)، سهم مذکور طی دوره موردنظر از 8 درصد به 8.5 درصد افزایش یافته است که به نظر می­رسد این افزایش کاملا متمرکز بر افزایش سهم بخش گردشگری از کل بخش حمل و نقل (مجموع جاده­ای، ریلی و هوایی) است. سهم خدمات تفریح و سرگرمی از کل ارزش افزوده استان، از 0.37 درصد به 1.2 افزایش یافته است (طی دو دهه بیش از 3 برابر شده است). سهم فعالیت خرده­فروشی نیز روندی افزایشی داشته است که می­تواند ناشی از رشد بخش گردشگری باشد (توسعه­ی اصناف مرتبط با گردشگر). اما در مقابل، فعالیت­های قابل مبادله مثل صنایع کارخانه­ای و کشاورزی، روندی کاهشی داشته­اند. اما آنچه در بالا ذکر شد، متمرکز بر متغیر ارزش افزوده بود درحالیکه برای تحلیل تغییرات ساختاری در اقتصاد شهر مشهد، بایستی بر جابجایی عوامل تولید (کار و سرمایه) تمرکز کرد. درواقع، رشد ارزش افزوده ایجادی، معلول جابجایی در عوامل تولید است. شهر مشهد تقریبا نیمی از تاسیسات گردشگری کشور را در خود جای داده است و چه به لحاظ خطوط حمل و نقل هوایی و ریلی و چه به لحاظ زیرساخت­هایی همچون تعداد واحدهای اقامتی و خدمات صنفی مرتبط با گردشگری، شهر مشهد جایگاه ویژه­ای در گردشگری کشور دارد. از آنجاییکه حدود 77 درصد کل سرمایه­گذاری صورت گرفته در اقامتگاه­های عمومی مربوط به ساختمان می­باشد (بر اساس طرح آمارگیری از اقامتگاه­های عمومی مرکز آمار ایران) و سهم این بخش از کل سرمایه­گذاری­های استان بسیار بالاست [سرمایه­گذاری در ساخت جاده (به عنوان مثال، جاده ولایت)، احداث خطوط ریلی و فرودگاهی، هتل­ها و زائرسراها، واحدهای مختلف بومگردی و بسیاری دیگر از سرمایه­گذاری­هایی که در بخش ساختمان در استان درحال انجام است، وابسته به بخش گردشگری است]، لذا جابجایی سرمایه از سایر بخش­ها به بخش گردشگری کاملا مشهود می­باشد. هرساله، تعداد هتل، مهمانپذیر، اقامتگاه بومگردی، واحدهای مسکونی یا سرمایه­گذاری­های عمرانی با هدف خدمات رساندن به گردشگران درحال انجام است. قرارگیری گردشگری به عنوان محور اصلی چشم­انداز توسعه استان و شهر مشهد نیز عاملی در جهت سوق یافتن سرمایه­ها به سمت بخش گردشگری است. اما نیروی کار نیز مانند سرمایه، قابل انتقال از بخشی به بخش دیگر است و بر اساس بازدهی و سطح دستمزد، به راحتی بین بخش­ها جابجا می­شود. در سال 1390 سهم اشتغال هتل و رستوران از کل اشتغال شهر مشهد، 2.3 درصد بوده درحالیکه این سهم برای کل کشور در همان سال فقط 1 درصد بوده است. سهم خدمات تفریح و سرگرمی در اشتغال شهر مشهد نیز 0.55 درصد بوده است درحالیکه این سهم برای کشور فقط 0.43 درصد است. حتی سهم بخش حمل و نقل نیز در شهر مشهد بیش از متوسط کشوری است. لذا مشخص است که شهر مشهد، بیش از متوسط کشوری در بخش گردشگری تخصص یافته است. اما روند جابجایی نیروی کار چگونه بوده است؟ بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن، اشتغال فعالیت هتل و رستوران در شهر مشهد از سال 1375 که حدود 1 درصد بوده است، در سال 1385 به 1.9 درصد و سال 1390 به 2.3 درصد رسیده است. این سهم با توجه به رشد گردشگری طی دهه 1390 و کاهش قدرت رقابتی در تولید کالاهای قابل مبادله (مثل صنعت و کشاورزی)، عملا افزایش نیز یافته است بطوریکه برای سال آخر دهه 90، سهم 3 درصدی دور از انتظار نیست. از اینرو، انتقال نیروی کار از بخش­های مختلف به بخش گردشگری نیز کاملا مشهود است. سایر فعالیت­های مرتبط با گردشگری نیز به لحاظ اشتغال، سهمی افزایشی را طی دو دهه گذشته تجربه کرده­اند.

تمامی این تغییرات ساختاری در اقتصاد شهر مشهد، به همراه سهم بالای تقاضای گردشگری در این شهرستان، بیانگر حرکت اقتصاد این شهر به سمت غلبه گردشگری بر سایر بخش­های اقتصادی است. بر اساس اطلاعات آماری گردشگری، بیشترین گردشگر خارجی کشور به این شهر وارد می­شوند و همچنین بیشترین گردشگر داخلی نیز این شهر را به عنوان یکی از مقاصد سفر خود برمی­گزینند [تقریبا 9 درصد سفرهای دارای شب اقامت در کشور، متعلق به شهر مشهد است (بر اساس اطلاعات بهار 1398) که البته بر حسب نفرشب اقامت، این سهم برابر با 10.5 درصد خواهد بود. البته این سهم برای سال 1390 بیش از 16 درصد بوده است اما همچنان سهم بالایی از سفرهای گردشگری در سطح ملی به این شهر صورت می­گیرد.]. لذا، انتقال ساختاری و جابجایی سرمایه و نیروی کار از بخش­های قابل مبادله به بخش گردشگری در اقتصاد شهر مشهد کاملا مشهود است بطوریکه این انتقال ساختاری به سرعت طی دو دهه گذشته رخ داده است که در ادبیات توسعه، بسیار سریع می­باشد. افزایش سهم حداقل 3 برایری گردشگری در اقتصاد شهر مشهد طی کمتر از دو دهه، نشان از تغییرات سریع ساختاری در اقتصاد این شهر است.

اما واقعاً سهم اقتصاد گردشگری از کل اقتصاد شهر مشهد به چه میزان است؟ آیا این انتقال ساختاری، به حدی بوده است که سهم گردشگری از کل اقتصاد شهر را به حد چشمگیری افزایش دهد؟ اگر چنین بوده باشد، فرضیه وجود بیماری هلندی در گردشگری شهر مشهد و همچنین نفرین منابع (که در اینجا، نفرین گردشگری نیز عنوان می­شود) برای این شهر صادق است. بر اساس جدول داده-ستانده استان برای سال 1390، بیش از 10 درصد کل اقتصاد استان مستقیماً در بخش گردشگری فعال هستند (البته با لحاظ فعالیت­های هتل و رستوران، آژانس­های مسافرتی، خدمات تفریح و سرگرمی، خدمات حمل و نقل هوایی و ریلی و درصدی از فعالیتهای حمل و نقل جاده­ای، سلامت و خرده­فروشی). درحالی­که برخی از فعالیت­ها همچون خدمات ارتباطی، تعمیر و نگهداری، خدمات آموزشی، خدمات امور عمومی و خدمات شهری، خدمات مذهبی و سیاسی، خدمات انتظامی، خدمات مالی و بیمه و حتی خدمات تامین گاز و برق هرکدام سهمی از فعالیت­شان به گردشگری اختصاص دارد. از سوی دیگر با توجه به تغییرات سریعی که در اقتصاد درحال رخ دادن است (لازم به ذکر است که داده­های فوق­الذکر، مربوط به سال 1390 می­باشد)، لذا انتظار می­رود بخش گردشگری استان درحال حاضر (در سال پایانی دهه 1390) سهمی بسیار بسیار بیشتر از 10 درصد کل اقتصاد استان را داشته باشد. زمانیکه وارد شهر مشهد می­شویم، این سهم کاملا دگرگون می­شود و وابستگی حداقل دو برابر این مقدار (20 درصد) به بخش گردشگری، امری کاملا قابل انتظار است. درواقع، اقتصاد شهر مشهد بسیار بیشتر از 20 درصد به گردشگری (فقط گردشگران خارج از استان درنظر گرفته شده است) خواهد شد زیرا بخش مهمی از گردشگران ورودی به مشهد، از شهرستانهای همجوار و شهرستانهای داخلی استان هستند که در توصیف آماری فوق، درنظر گرفته نشده­اند. بر اساس مطالعاتی که پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی انجام داده است، سهم گردشگران هم استانی از کل گردشگران ورودی به مشهد، بین 7 تا 17 درصد متغیر بوده است. البته، ماندگاری این نوع گردشگران متفاوت از گردشگران خارج استان است اما با فرض رفتار اقتصادی یکسان بین این دو نوع گردشگر و با لحاظ حداقل سهم 10 درصدی برای گردشگران هم استانی، سهم گردشگری مشهد از اقتصاد شهر قاعدتاً بیش از 30 درصد خواهد شد. این سهم، به عنوان ارتباط مستقیم گردشگری در اقتصاد است درحالیکه گردشگری بصورت غیرمستقیم نیز بر تمامی فعالیت­های اقتصادی اثرگذار است و سهم واقعی آن در اقتصاد، قطعا بیشتر از این مقدار خواهد بود.

همانطور که از داده­های آماری قابل ذکر است، گردشگری سهم بسیار بالایی از کل اقتصاد شهر مشهد را به خود اختصاص می­­دهد و انتظار می­رود که در سال­های آتی نیز روند افزایش داشته باشد. این امر، امکان رخداد بیماری هلندی در گردشگری شهر مشهد را ایجاد می­کند. تحلیل بیماری هلندی در گردشگری در سطح بین­الملل، ابتدا در خصوص گردشگری ساحلی مطرح شد فلذا تحت عنوان «بیماری ساحلی» شهرت یافت. اما آنچه بسیار مهم است، درگیر شدن عوامل تولید در یک اقتصاد در بخش غیرقابل مبادله­ای همچون گردشگری است که در بلندمدت می­تواند به رکود عمیق در اقتصاد منطقه بیانجامد (در اینجا، منظور شهر مشهد است). در حال حاضر، شهر مشهد به نفرین گردشگری دچار شده است و سرمایه­ها به شدت به سمت گردشگری سوق می­یابند و اشتغال درحال حرکت به سمت این بخش است. مهمتر آنکه، اشتغال از تولید کالاهای قابل مبادله (کشاورزی و صنعتی) به این سمت در حرکتند که این امر در بلندمدت (و شاید برای شهر مشهد، در آینده­ای کوتاه)، ضربات سنگینی بر اقتصاد این شهر وارد آورد. انتقال سرمایه به سمت اصناف وابسته به گردشگری، واحدهای اقامتی و تاسیسات گردشگری از مهمترین بخش­های جذب سرمایه و نیروی کار هستند.