"گردشگر مذهبی و زائر؛ از تفکيک معنايي  تا وحدت مصداقی”  عنوان یادداشتی از دکتر آرش قهرمان، عضو گروه پژوهشی جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری است که در آن از منظر جامعه شناسی  به وجوه افتراق و اشتراک ترمينولوژيک  دو مفهوم  زیارت و گردشگری پرداخته است. 

به گزارش پژوهشکده گردشگری دکتر قهرمان با بیان اینکه "گاهی از برخی مديران شهری شنيده می شود که » مشهد شهر زيارتی است نه گردشگری  و حتی عناوينی مانند گردشگری مذهبی برازنده جايگاه مذهبی اين شهر نيست « در اين يادداشت از منظر جامعه شناسی  به وجوه افتراق و اشتراک ترمينولوژيک  اين دو مفهوم  پرداخته می شود" در یادداشت خود آورده است:

از منظر جامعه شناسی در تعريف گردشگری حداقل  دو رويکرد نظری وجود دارد که در اين يادداشت  به طرح موجزبه آنها پرداخته و در پايان، يکی از رويکردهای تلفيقی که به نزديک سازی اين دو می انجامد مورد  اشاره قرار می گيرد :

• رويکرد رفتارگرايي: از منظراين رويکرد، اصالت بر پيامد های  رفتاری حضور گردشگرـ به ويژه پيامدهای اقتصادی ـ در مقصد است . پيامدهایی همچون  به گردش درآوردن چرخه های توليد در زنجيره های  اقامت ، حمل و نقل ، خوراک و تفريحات که دارای کارکردهای اقتصادی  است . چون در اين رويکرد، نگاه متمرکز بر وجه پيامدی حضور است ؛ انگيزه و هدف  گردشگر ، اصالت ندارد . لذا در ذيل اين نگاه تفاوت بارزی  بين گردشگر مذهبی و زائر وجود ندارد .
• رويکرد تفهم گرايي : در ذيل رويکرد های  معنا گرا  ؛ چون گردشگری مفهومی مدرن و در ذيل مقوله اوقات فراغت جای می گيرد ؛ لذا هر رفتاری ولو در قالب سفر با اقامت شبانه، الزاما دارای معنای اصيل گردشگرانه نيست . در نزد تفهم گرايان مفهوم کانونی گردشگری، لذت ، فراغت و فاصله جستن از زندگی روزمره است . در ذيل اين نگاه  مسافرانی که در مقصدی با تک اولويت زيارت آمده باشند ؛ چون اين کنش ناظر به يک امر عبادی  و دينی و نه فراغتی است؛ گردشگری محسوب نمی شود .

گرچه به لحاظ رفتارگرايي ، حضور دانشجويان در يک شهر دانشگاهی در ذيل گردشگری علمی شمرده می شود. همچنين حضور يک کارمند يا تاجر در يک شهر برای انجام فعاليت اداری يا تجاری در قالب گردشگری تجاری جای می گيرد. ولی تفهم گرايان اين رفتارها را ـ چون بن مايه های فراغتی و لذت جويانه در آنها ديده نمی شود ـ خارج از حوزه گردشگری قرار می دهند . البته  اگر اولويت فرد  زيارت  باشد ولی در کنارش اهدافی همچون سياحت ، ديدار از اقوام ، خريد و... باشد؛ در قلمرو گردشگر مذهبی شمرده می شود. .شايان ذکر است تعريف استاندارد و بين المللی گردشگری ، بر اساس رويکرد رفتارگرايي است . زيرا ناظر به وجه گردشگری به مثابه يک صنعت و ارزش افزوده آن در حوزه اقتصاد مقصد است . و معانی رفتار ـ در اين مقام ـ تاثيری در پيامد آن ندارد .

• حرکت به سوی رويکردهای تلفيقی تر

در ذيل رويکردهای تلفيقی، رفتارهای زيارتی زائران ـ کم و بيش ـ دارای پشت صحنه هاي لذت جويي است :تراژديک ترين مناسبتهای مذهبی مانند ظهر عاشورا ، برای عزاداران حاوی خاطرات لذت جويانه با محتوای ارتباطی است . مانند شوخی های عزاداران در هنگام تناول غذای نذری ، شوخی های تعزيه خوانان و قليان کشيدن تعزيه خوان و بازيگران  نقش امام حسين(ع) و شمر پس از اتمام تعزيه خوانی؛ مسافرتهای روستايي زاده گان  شهر نشين  به خاستگاه  خود و...  بر اين اساس، اين دو رويکرد به يکديگر نزديکتر شده به طوری که زائر و گردشگر گرچه دو مفهوم متمايز هستندولی وحدت مصداقی پيدا می کنند. رويکردپديدارشناسانه تلاش هایی برای يافتن بن مايه های لذت جويي در پشت صحنه کنش زيارتی زائران  دارند و هر چه اين نشانگان پشت زمينه ای بيشتر کشف شود ؛ ظرفيت های تلفيقی اين دو رويکرد بالاتر می رود .

سخن آخر :

بر اين اساس می توان گفت گردشگری مذهبی و زيارت گرچه دو حوزه مفهومی متفاوت محسوب می شوند ؛ ولی وحدت مصداقی دارند . و از منظر مديريت شهری ، حوزه خدمت رسانی به اين دو، عملا يکی است . و ناظر به سياستگذاری های واحدی برای ارائه خدمات بهتر برای جلب رضايت و افزايش دوره اقامت می باشد . مسافری که به مشهد آمده است ؛ آنگاه که به زيارت امام رضا (ع) مشرف می شود ؛ يک زائر است . و اگر پس از زيارت به تفرجگاههای طبيعی اطراف مشهد مانند هفت حوض مراجعه نمود ؛ يک گردشگر تفريحی و طبيعت گرد می باشد . در هر حال اين دو موقعيت ناظر به يک فرد است و مديريت شهری مشهد قصد خدمت به آن فرد را دارد . تا نيازهای حوزه های اقامت ، حمل و نقل ، سوغات ، خوراک و رستوران ، امنيت و... تامين شود تا در مقابل دوره اقامت او در شهر مشهد افزايش و اقتصاد شهری هم رونق بگيرد.